چقدر می‌توان به پرونده ایران در 'شورای حقوق بشر' امید بست؟ – DW – ۱۴۰۱/۹/۵

شورای حقوق بشر تشکیل کمیته حقیقت‌یاب برای رسیدگی به پرونده جمهوری اسلامی را تصویب کرده است. اما چقدر می‌توان به این اقدام امیدوار بود؟ ایرج مصداقی، پژوهشگر و فعال حقوق بشر، تلاش کرده به این پرسش پاسخ دهد. 🔻 تفسیری از ایرج مصداقی

شورای حقوق بشر تشکیل کمیته حقیقت‌یاب برای رسیدگی به پرونده جمهوری اسلامی را تصویب کرده است. اما چقدر می‌توان به این اقدام امیدوار بود؟ ایرج مصداقی، پژوهشگر و فعال حقوق بشر، تلاش کرده به این پرسش پاسخ دهد.

رسیدگی عاجل به پرونده جمهوری اسلامی در این نهاد هستند.https://p.۳ آذر ۱۴۰۱ خواندن در ۸ دقیقه در این نشست که ساعتی پیش در صحن علنی سازمان ملل آغاز شد، چند گروه از فعالان حقوق بشر ایرانی نیز حضور دارند و سخنرانی می‌کنند..

تا کجا و چقدر می‌توان به نتایج چنین اقدامی امید بست؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است در ساز و کار شورای حقوق بشر مداقه کنیم تا نقاط مثبت و نیز کمبودها و موانعی را که سبب‌ساز ضعف اقداماتش هستند بهتر بشناسیم.دلایل و اهداف تشکیل شورای حقوق بشر در بهار ۲۰۰۳ میلادی والتر کالن، استاد حقوق بین‌الملل، ایده ایجاد شورای حقوق بشر را تحت عنوان"اصلاحات در کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل" مطرح کرد.com/p/4K0zi تبلیغات جلسه ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل که به پیشنهاد آلمان و ایسلند در روز پنج‌شنبه ۳ آذر ماه (۲۴ نوامبر) تشکیل شد، با تصویب قطعنامه‌ S35/L1 به پایان رسید.در نوامبر ۲۰۰۳ کوفی عنان، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، از هیأتی بلندپایه به ریاست آناند پانیاراچون، نخست‌وزیر سابق تایلند، خواست تهدیدهای موجود علیه صلح و امنیت بین‌المللی را ارزیابی کرده و نحوه مواجهه نهادها و سیاست‌های جاری سازمان ملل با این تهدیدها را بسنجد و توصیه‌هایی برای تقویت سازمان ملل به نحوی که بتواند امنیت جمعی را برای قرن بیست و یک فراهم آورد، ارائه کند.نشست اضطراری شورای حقوق بشر سازمان ملل برای بررسی وقایع جاری در ایران امروز ۳ آذر ۱۴۰۱ تشکیل شد.این هیأت در سال ۲۰۰۴ طی گزارشی بر ضرورت بازنگری و انجام اصلاحات در ساختار سازمان ملل برای پاسخگویی به شرایط جدید بین‌المللی تاکید کرد و پیشنهادهای اجرایی مشخصی را برای تجدید ساختار برخی از نهادهای سازمان ملل و یا ایجاد مکانیزم‌های جدید ارائه نمود.بر اساس این قطعنامه شورای حقوق بشر موظف است یک کمیسیون مستقل حقیقت‌یاب به منظور رسیدگی به موارد نقض حقوق بشر توسط حکومت ایران در جریان اعتراضات سراسری اخیر تشکیل دهد.از جمله بخش‌های مورد توجه در این گزارش، نقد عملکرد گذشته کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل و ضرورت ارتقای آن به"شورای حقوق بشر" در کنار سایر ارکان ملل متحد بود.نشست ویژه شورای حقوق‌بشر درباره سرکوب مرگ‌بار معترضان در ایران، پنج‌شنبه 3 آذر برگزار شد.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید عاقبت در مارس ۲۰۰۵ دبیرکل سازمان ملل در گزارش خود اظهار داشت، در صورتی که این سازمان به لحاظ درجه اهمیت حقوق بشر را در ردیف توسعه و امنیت قرار دهد، لزوما بایستی یک شورای حقوق بشر قوی‌تر جایگزین کمیسیون حقوق بشر شود.مردم ایران این استحقاق را دارند که شورای حقوق بشر از آنها حمایت کند.بر اساس این پیش‌نویس، هیئت حقیقت‌یاب که توسط رئیس شورای حقوق بشر منصوب خواهد شد، ماموریت می‌یابد تا موضوعاتی از جمله موارد نقض حقوق بشر در جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با اعتراضات کنونی را که از روز ۲۵ شهریور آغاز شده است، پی‌گیری کند.پس از آن، آوریل ۲۰۰۵، دبیرکل در آستانه تشکیل اجلاس سران توصیه‌های مشخصی در ارتباط با چگونگی کارکرد شورای جدید، اندازه، دستور کار و محل آن در سلسله مراتب سازمان ملل ارائه داد.و در سپتامبر ۲۰۰۵ اجلاس سران اهمیت اساسی حقوق بشر به عنوان ستون سوم سازمان ملل را مورد تأیید قرار داد و متعهد به تأسیس شورای حقوق‌بشر شد.نماینده ایسلند گفت: «کمیته حقیقت‌یاب اولین گام خواهد بود.در مرحله بعدی، این پیشنهادها به به مدت ده ماه در کمیته‌های کارشناسی مورد بررسی قرار گرفت.این پیش‌نویس به کشته شدن ۳۰۴ نفر از جمله ۴۱ کودک در جریان اعتراضات اشاره کرده است.و در پی آن یان الیاسون، رئیس مجمع عمومی، متن پیشنهادی تازه‌ای را که سازشی میان خواسته‌های مختلف بود تنظیم و به مجمع عمومی ارائه داد.امروز ما نشان می‌دهیم که این شورا با همه کسانی است که می‌خواهند به حقوق خود دست یابند.— Special Envoy for Iran Robert Malley (@USEnvoyIran) November 25, 2022 رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران نیز در توییتی تاکید کرد که تصویب چنین قطعنامه‌ای، برخلاف ادعای جمهوری اسلامی اقدامی صرفا «غربی« نبوده بلکه بیش از 20 کشور در سراسر جهان از آن حمایت کرده‌اند.

به این ترتیب در مارس ۲۰۰۶ مجمع عمومی با ۱۷۰ رای موافق، ۴ رأی مخالف ایالات متحده، اسرائیل، جزایر مارشال و پالائو و سه رأی ممتنع ایران، بلاروس و ونزوئلا قطعنامه تأسیسی شورای حقوق بشر را تصویب کرد و در مه همان سال ۴۷ عضو اولین دوره شورای حقوق بشر را انتخاب کرد.وظایف و مسئولیت‌های شورا مکانیزم حاکم بر این شورا، گفتگو و همکاری بین‌المللی برای جلوگیری از نقض حقوق بشر است.نماینده پاکستان پرسید چرا باید منابع شورای حقوق بشر را برای مکانیسمی خرج کنیم که به کارایی آن شک داریم.او با اشاره به آمار تایید شده بیش از سیصد کشته شده در اعتراضات ایران، از رهبران جمهوری اسلامی انتقاد کرد و گفت که آنها در هیچ موردی حاضر به هیچ گفتگویی با معترضان نشده‌اند و هر معترضی را با برچسب «دشمن» و «عامل خارجی» طرد کرده‌اند.شورا ارتباط مستمری با دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر دارد و گزارش‌های سالانه خود در ارتباط با نقض حقوق بشر را به مجمع‌عمومی ارائه می‌کند.در ژوئن ۲۰۰۷ شورای حقوق بشر اقدام به تصویب مجموعه‌ای مشتمل بر تاسیس رویه‌ها، مکانیزم‌ها و ساختارهایی کرد که مبنای فعالیت‌های آتی شورا را تشکیل می‌دهد.اصلاحیه شفاهی چین برای قطعنامه نماینده چین در آستانه رأی‌گیری برای قطعنامه پیشنهادی آلمان و ایسلند به یکباره یک پیشنهاد شفاهی برای اصلاح آن ارائه داد.بر اساس پیش‌بینی به‌عمل‌آمده، کلیه آیین‌نامه‌ها و مکانیزم‌های جدید حقوق بشری ملل متحد به گونه‌ای تنظیم شده است تا شفاف، قابل پیش‌بینی، بی‌طرفانه، براساس گفتگوهای واقعی و ارزشیابی بر مبنای"میزان حصول به اهداف" باشد.خدانورلجه‎ای، از اهالی زاهدان، یک روز پس از جمعه خونین این شهر، توسط نیروی انتظامی کشته شد.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید مهم‌ترین مکانیزم‌های پیش‌بینی‌شده برای کار شورای حقوق بشر عبارتند از"مکانیزم جهانشمول بررسی ادواری حقوق بشر"،"مکانیزم رویه‌های ویژه" و"کمیته مشورتی شورای حقوق بشر" (که جای کمیسیون فرعی ترویج و حمایت از حقوق بشر را گرفت) و رویه‌های شکایت که جای رویه ۱۵۰۳ را گرفت.منافع و حق حاکمیت کشورها و پیشینه مذهبی و تاریخی کشورها و فرهنگ‌ها باید در نظر گرفته شود.حال به این پرسش بپردازیم که این مکانیزم‌ها از چه نقاط قوتی برخوردارند و نقاط ضعف آنها کدام است.با توجه به تجربیات موجود، در ابتدا به موانع نگاهی می‌اندازم تا بر پایه آن بتوان چشم‌اندازهای امیدبخش را به سنجش گذاشت.» بیشتر بخوانید: محکومیت نقض حقوق بشر در ایران در قطعنامه کمیته سوم سازمان ملل نماینده چین با اشاره به موضوع فرهنگ گفت: «این قطعنامه به شرایط خاص ایران و پیشینه تاریخی فرهنگی و مذهبی آن اشاره نمی‌کند، به رنج بلندمدت مردم ایران به واسطه تحریم‌های یک جانبه توجه نمی‌کند و خواستار یک مکانیسم جدید بدون جلب رضایت ایران است.او در سخنرانی‎اش گفت: «زنان بنیان‌های پدرسالارانه حکومت ایران را به چالش کشیده‌اند» فاطمه کریمی به سخت‌گیری‌های شدید علیه معترضان در مناطق کُردنشین در ایران اشاره کرد و خواهان اقدام سازمان ملل شد.ترکیب و ظرفیت‌های شورا در طرح ارائه‌شده از سوی کوفی عنان به مجمع عمومی، از تشکیل شورایی جدید برای دفاع از حقوق بشر که بتوان آن را با شورای امنیت قیاس کرد، سخن به میان آمده بود.وی خواستار آن شده بود که شورای مزبور به عنوان یکی از ارکان اصلی سازمان ملل به جای شورای قیمومیت که از سال ۱۹۹۴ متوقف شده مورد شناسایی قرار گیرد.» در نهایت چین اصلاحیه‌ای را پیشنهاد کرد تا بر اساس آن پاراگراف هفتم قطعنامه که برای تشکیل کمیسیون حقیقت‌یاب است، حذف شود.

اما مخالفت کشورهای آفریقایی و آسیایی از جمله جمهوری اسلامی باعث شد تا شورای حقوق بشر نه به عنوان رکن اصلی سازمان ملل، بلکه به عنوان رکن فرعی مجمع عمومی شناخته شود.رها بحرینی، نماینده عفو بین‌الملل، سخنران دیگر این مراسم بود.کوفی عنان پیشنهاد کرده بود، کمیسیون حقوق‌بشر جای خود را به شورایی کوچک‌تر بدهد که متشکل از کشورهایی با پیشینه اثبات‌شده رعایت حقوق بشر در آنها باشد.حامیان اصلی آلمان و ایسلند از پیشنهاد چین استقبال نمی‌کنند و ما خواستار رای‌گیری برای اصلاحیه چین هستیم.کوفی عنان همچنین در طرح خود مخالف سیستم سهمیه‌بندی منطقه‌ای بود.وی خواستار انتخابات مستقیم و لزوم کسب دو سوم آرا از سوی کشورهای متقاضی عضویت در شورای حقوق بشر بود.بگذارید روشن بگویم این مسئله را با بهانه فرهنگ نفروشید، هیچ فرهنگی از کشتن زنان و دختران حمایت نمی‌کند.پس از پایان جلسه صبح نشست اضطراری شورای حقوق بشر سازمان ملل، دیپلمات‎های غربی ادعا کردند که رای لازم برای تشکیل کمیته حقیت یاب را کسب کردند.اما به اصرار برخی از کشورهای ناقض حقوق بشر، از جمله جمهوری اسلامی، از تصویب ایده‌های ترقی‌خواهانه‌ای که در طرح پیشنهادی کوفی عنان مطرح شده بود، جلوگیری به‌عمل آمد و کلیه کشورهای عضو سازمان ‌ملل صاحب کرسی در شورای حقوق بشر شدند.

جواد ظریف، نماینده جمهوری اسلامی، ضرورت ایجاد شورای حقوق بشر با ترکیب پیشنهادی دبیرکل را اقدامی مناسب ندانست و افزود: «این کار ممکن است سبب سیاسی‌تر شدن و قطبی‌تر شدن مکانیزم حقوق بشر سازمان ملل شده و در نتیجه موجب انزوای بیشتر کشورهای در حال توسعه از این سیستم شود».نماینده ایران تاریخ حقوق بشر در آلمان را"مشمئزکننده" نامید و قطعنامه را به دلیل"سیاسی بودن" رد کرد و آن را دروغ دانست.نتیجه آنکه ترکیب اعضای شورا به مانعی مهم در ثمربخشی آن بدل شده است.نماینده کره جنوبی در نشست شورای حقوق بشر سازمان ملل، اولین نماینده‎ای بود که در رابطه محکومیت جمهوری اسلامی سخن گفت.افزایش تعداد اعضای شورای حقوق بشر، از ۲۵ عضو پیشنهادی به ۴۷ عضو، مبنا قرار گرفتن تقسیم جغرافیایی، ایجاد تعدیل در سهمیه‌های جغرافیایی از طریق افزایش تعداد سهمیه گروه آسیا و آفریقا به ۱۳ کشور و در مقابل کاهش سهمیه سایر گروه‌های جغرافیایی، انتخاب اعضای شورا بر اساس اکثریت مطلق اعضای مجمع عمومی و نه اکثریت دو سوم، از جمله تغییرات ایجادشده منفی در این حوزه به شمار می‌رود که به تضعیف شورای حقوق بشر در همان قدم اول انجامیده، چرا که اکثریت مطلق اعضای (۲۶ عضو) شورای حقوق بشر را کشورهای آسیایی و آفریقایی تشکیل می‌دهند.خدیجه کریمی گفت،"۲۳ نوامبر فرمانی از سوی وزارت کشور صادر شد برای تحقیق مستقل درباره صدمات و خسارات وارد شده به مردم در جریان اعتراضات".این کشورها با ایجاد یک بلوک قوی و با حمایت کوبا، چین و روسیه به کنترل شورا مبادرت می‌کنند.۲۱ عضو دیگر شورا به ترتیب عبارتند از آمریکای لاتین و کارائیب هشت کرسی، اروپای غربی و دیگران هفت کرسی، اروپای شرقی شش کرسی.در نهایت تنها ۶ کشور به پیشنهاد چین رأی مثبت دادند، ۲۶ کشور رأی مخالف و ۱۵ کشور رأی ممتنع دادند.پس از نماینده پاراگوئه در سازمان ملل، نماینده آرژانتین از حکومت ایران خواست مانع از کشته شدن معترضان، شکنجه زندانیان و آزار خانواده‌های قربانیان شود.

با این تفاصیل، اگر چه در ابتدا قرار بود تصمیمات شورای حقوق بشر از ضمانت اجرایی قدرتمندی برخوردار باشد، اما در آخرین سند تنها به توصیه و گزارش اکتفا شده که در مقایسه با انتظارات و پیشنهادهای اولیه مبنی بر دادن ضمانت‌ها و ابزارهای اجرایی، ضعیف‌تر به نظر می‌رسد.نقاط قوت، امیدها و بیم‌ها هرچند برخلاف کوشش های اولیه، بند مربوط به ارتباط نقض گسترده حقوق بشر با فصل هفتم منشور ملل متحد (تهدید صلح و امنیت بین‌المللی) در قطعنامه تاسیسی شورای حقوق بشر درج نشد، اما روند و سمت و سوی مناسبات بین‌‌المللی به گونه‌ای است که تحقق چنین ارتباطی در آینده محتمل به نظر می‌رسد.این اولین بار است که شورای حقوق بشر سازمان ملل از مکانیسم تحقیقات مستقل در ارتباط با جمهوری اسلامی استفاده می‌کند.چرا که این قطعنامه تأسیسی، با اشاره به اینکه"توسعه، صلح، امنیت و حقوق بشر ستون‌های نظام ملل متحد به شمار می‌روند و در هم تنیده‌اند و به‌طور متقابل یکدیگر را تقویت می‌کنند"، راه پرداختن به این موضوع را باز می‌کند.در ادامه نماینده اوکراین ضمن محکوم کردن خشونت گسترده ماموران جمهوری اسلامی در برخورد با معترضان خواهان آزادی معترضان بازداشتی شد.توجه کنیم که ایجاد ارتباط بین نقض حقوق بشر و به خطر افتادن صلح و امنیت بین‌المللی یکی از دغدغه‌های حکومت‌های ناقض حقوق بشر است.در این قطعنامه از جمهوری اسلامی خواسته شده تا به تبعیض مستمر علیه زنان و دختران در چارچوب قانون و به صورت عملی پایان دهد و از حقوق اساسی از جمله حق آزادی بیان و عقیده و آزادی مذهب محافظت کند.به همین دلیل، طرح موضوعاتی چون"حق حمایت" که بر اساس آن اجازه مداخلات بین‌المللی در خصوص حمایت از حقوق بشر فراهم می‌شود، و نیز تأکید بر مفهوم"امنیت انسانی" باعث هراس حکومت‌هایی است که به‌طور سیستماتیک و مداوم به نقض حقوق شهروندان خود مبادرت می‌کنند.

در نگاه این‌گونه حکومت‌ها، برگزاری نشست شورای امنیت جهت بررسی وضعیت حقوق بشر در میانمار سرآغاز چنین روندی است.این قطعنامه همچنین درباره گزارش‌ها مبنی بر بازداشت خودسرانه زنان و دختران و شکنجه و آزار جنسی آنان ابراز نگرانی عمیقی کرده است.او گفت نباید مهسا (ژینا) امینی و کیان پیرفلک را فراموش کرد.روشن است که ایجاد ارتباط میان حقوق بشر و صلح و امنیت بین‌المللی در آینده مشکلات زیادی را برای کشورهای ناقض حقوق‌بشر فراهم ساخته و باعث خواهد شد وضعیت این قبیل کشورها در صورت عدم بهبود به شورای امنیت ارجاع گردد و با پیامدهای ناگواری مواجه شوند.از سوی دیگر، بر اساس قطعنامه تأسیسی، شورای حقوق بشر موظف به همکاری حقوق بشری با دولت‌ها، سازمان‌های منطقه‌ای، نهادهای ملی حقوق بشری و نهادهای مدنی است.تورک یک ماه پیش به مقام کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل منصوب شد.لذا برخلاف کمیسیون حقوق بشر که حجم عمده ارتباط‌ها و تماس‌هایش با دولت‌ها بود، شورای حقوق بشر، علاوه بر دولت‌ها، با نهادهای ملی حقوق بشری، سازمان‌های غیردولتی، آژانس‌های تخصصی و سایر نهادهای مدنی در ارتباط مستمر خواهد بود و این به معنای کاستن از نقش دولت‌ها و گستره حاکمیت آن‌هاست.نماینده کلمبیا از وضعیت حقوق بشر در ایران اظهار نگرانی کرد و از حکومت ایران خواست به استفاده بیش از حد خشونت پایان دهد و به خواسته‌های بر حق معترضان توجه کند.هر چند کماکان این دولت‌ها هستند که بیشترین میزان مسئولیت و تاثیرگذاری بر وضعیت حقوق بشر را دارند.من پیشنهاد رفتن به ایران را ارائه کردم.

به علاوه، یکی دیگر از نکات مهم سند تأسیسی شورای حقوق بشر، ابقای وضعیت حقوق بشر کشوری در کنار بررسی ادواری جهانی (UPR) است.بر این اساس، شورای حقوق بشر وظیفه ایجاد مأموریت‌‌های جدید و یا تمدید وضعیت‌های کشوری گذشته و یا توقف آن‌ها را عهده‌دار است.» او گفت همچنین چندین بار با مقامات ایران تعامل داشته به خصوص درباره مجازات اعدام برای مجرمان زیر سن قانونی اما جوابی برای درخواستش مبنی بر پایان دادن به این روند نگرفته است.نماینده اروگوئه نیز با محکومت توسل بیش از حد به خشونت از طرف حکومت ایران و اظهار نگرانی از گزارش‌های آزار جنسی و همچنین فرستادن بازداشت‌شدگان به بیمارستان اعصاب و روان و همچنین حمله به مدارس، از مقام‌های ایران خواست زمینه را برای یک «گفتگوی ملی» فراهم کنند.نقض گسترده حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین و عدم همکاری لازم و مستمر با بررسی ادواری جهانی می‌تواند منجر به پیشنهاد صدور قطعنامه کشوری و متعاقباً تعیین گزارشگر ویژه کشوری شود.در نهایت، شورای حقوق بشر برخلاف کمیسیون حقوق بشر، ارگانی دائمی محسوب می‌شود که در طول سال سه‌بار تشکیل جلسه می‌دهد، در حالی که کمیسیون سالی یک بار به مدت شش هفته تشکیل جلسه می‌داد.ما امیدواریم هرچند نشانه‌های آشکاری برای این تعامل نمی‌بینیم.اگر کشوری که عضو شورای حقوق بشر است، خود ناقض حقوق بشر گردد، می‌توان آن را با دو سوم آرا از شورا اخراج کرد.نماینده اسرائیل در ادامه این جلسه ضمن تاکید بر اینکه زنان و معترضان در ایران برخلاف گفته‌های رهبران جمهوری اسلامی برای قدرت‌های خارجی مبارزه نمی‌کنند، افزود: معترضان «برای آزادی و آینده بهتر می‌جنگند.

این نکات چشم‌اندازهای مثبتی را می‌گشاید ‌و امیدهایی را برمی‌انگیزد.با این همه، اقدامات و مصوبات ۱۶ سال گذشته شورای حقوق بشر نشان داده است که انتظار چندانی از این شورای جدیدالتأسیس نمی‌توان داشت و این نهاد هم سیاست‌های کمیسیون حقوق بشر را دنبال می‌کند و همچنان از نقاط ضعف آن رنج می‌برد.* این یادداشت نظر نویسنده را منعکس می‌کند و الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.پیش از این نیز ونزوئلا با تشکیل کمیته حقیقت‌یاب بدون موافقت حکومت ایران مخالفت کرده بود.تحلیلگر سیاسی و فعال حقوق بشر مقیم سوئد نظر خود را با ما در میان بگذارید نظر شما.