Zing! Speel! Schrijf! Bewonder!

Minister Ingrid van Engelshoven (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, D66) vindt dat de cultuursector netjes op zijn beurt moet wachten. Eerst gaan alle ‘essentiële’ publieksactiviteiten open, zoals die in bordelen, voetbalstadions en op festivalterreinen, en dan pas de musea en de theaters. Het kan niet allemaal tegelijk. Die minister van cultuur heeft in de ministerraad eens flink op haar poot gespeeld. Ze liet ze alle hoeken van de kamer zien! „Wat nou ‘een dagje zonder’, Hugo! We zitten al een jáár zonder, Hugo!” Rutte, De Jonge en het OMT waren gevloerd. Weer een linkse directe van de gevreesde vakminister! Wacht, dit is ironie. Dat wordt tegenwoordig moeilijk herkend.

Laat ik dus zeggen, dat ik boos ben op de minister van Cultuur en de demissionaire regering vanwege het dédain dat spreekt uit de behandeling van de kunsten.

Boosheid. Verontwaardiging. Woede. Wat heb je eraan? Je kunt een potje schelden en stoom afblazen en dan maar weer aan het werk gaan als kunstenaar. Ik wil begrijpen waar de evidente minachting van de kunsten vandaan komt.

In 2010 zagen we die al de vale kop opsteken in de vorm van minister Halbe Zijlstra (VVD). (Rutte heeft een vreemde hand van kiezen waar het cultuurministers betreft, met als uitzondering Jet Bussemaker (PvdA). Minachting geldt over het algemeen wat men letterlijk lager acht, minder waard vindt. Dat wil men weg hebben, vertrappen, verdrijven. Er is wat dat betreft een opmerkelijke overeenkomst tussen de kunsten en een virus.

Mijn indruk is dat heel diep in het wezen van de boven ons gestelden, die het land op rolletjes moeten laten lopen, angst heerst. Angst voor kunst, zoals er angst is voor het virus. Kunst kan ontregelen, kan lastige vragen stellen. Kunst is een eigenzinnige, subversieve maar ook vormende kracht in de maatschappij. Kunst woelt om, maakt los, zoekt antwoorden, geeft commentaar. Kunst heeft tot doel verwarring te stichten, maar ook te bemoedigen, te troosten, aan het lachen te maken, te onderwijzen met schoonheid of grootse vergezichten. Kunst is de samengebalde scheppingsdrang van een individu of een groepje individuen gericht tot het collectief. Kunst onttrekt zich aan de samenleving maar staat er ook middenin. Dat is zowel verrukkelijk als angstaanjagend. Mensen hebben die ontregeling nodig om zichzelf en de wereld te leren kennen en echt intens en voluit te leven. Kunst is de werkelijke tegenmacht.

Lees ook Minister Van Engelshoven toonde lang geen daadkracht

Van amateurmusici tot Claudy Jongstra

Mijn definitie van kunst en cultuur is breed. Zij omvat amateurmusici die zwetend studeren op een strijkkwartet of, bij de fanfare, op een mars van John Philip Sousa, en internationaal erkende kunstenaars als Ivo van Hove of Claudy Jongstra. Zij omvat zowel kabouter Buttplug op het Eendrachtsplein in Rotterdam als de nieuwste dichtbundel van K. Michel of de inzendingen voor een essaywedstrijd van De Limburger.

Mijn verontwaardiging om de minachting van kunst en cultuur geldt dus niet alleen de sluiting van de hoge cultuurtempels. Mijn verontwaardiging is niet die van het beschaafde publiek, dat nu niet naar het Concertgebouw kan. Mijn verontwaardiging richt zich tegen de al te beperkte definitie van menszijn, die uit de angst en minachting voor kunst spreekt. De behoeften van de mens, zoals die worden gezien door de Nederlandse overheid, zijn de oppervlakkige, meetbare behoeften aan brood en spelen. Kunst is veelvormig en ongrijpbaar.

Waar komt de angst vandaan? Is de angst voor kunst vooral in Nederland aanwezig en zo ja, waarom? De verleiding het aan ons landschap (maaiveld en zo) toe te schrijven is groot, maar er is zeker meer aan de hand. Onze behoefte ophef en conflicten te mijden is legendarisch, al zit daar inmiddels hier en daar wel de klad in. Het poldermodel, heel handig waar het onze gezamenlijke strijd tegen het water betrof, is wars van eigenzinnigheid. Geen ruzie! Geen verrassingen! Niet met kwaaie koppen tegenover elkaar staan! Na eindeloos overleg moet de angel uit het conflict zijn gehaald, de wond toegedekt en aan het oog onttrokken. Onder strikte voorwaarden staan we protesten in de vorm van demonstraties toe: er moet een ventiel zijn, waaruit lucht kan ontsnappen.

Nederland beheerst zijn angsten met overeenkomsten, afspraken, regels. Het karakter van kunst is nu juist dat ze, op zoek naar de unieke ervaring, regels overtreedt, verandert, herschrijft, bespot. De houding ten opzichte van kunst en cultuur is in andere Europese landen misschien evenmin ideaal, maar lang niet zo verkrampt als bij ons.

Lees ook Achter het thuisscherm raast de woede voort

Voorbeeldig georganiseerd

Het coronavirus gooide roet in ons extreem gereguleerde bestaan. Men greep en grijpt in dit geval terecht naar regels om het virus terug te dringen, de angst te beheersen, de samenleving te laten functioneren. De regels zijn echter tegenstrijdig en worden zo vaak veranderd dat mensen er geen touw meer aan vast kunnen knopen. Improvisatie is niet de sterkte kant van de Nederlandse regelaar. Improvisatie is wel vaak de sterke kant van de kunst. De musea en de theaters hebben zich voorbeeldig georganiseerd in de tijd dat ze nog beperkt publiek mochten ontvangen. Ik herhaal: voorbeeldig!

Na ruim een jaar Covid-leed scheurt de samenleving nu langs verschillende naden. Kunst zou kunnen helpen om de emoties te vertalen, stem te geven, te becommentariëren, te kanaliseren – maar nee, eerst gaan de dierentuinen open, de pretparken en de stadions, waar de massa kan worden afgeleid en vermaakt. Waar kunst de individu aanspreekt en vragen stelt, daar moet het slot nog op de deur blijven. Het kan niet allemaal tegelijk, zegt de timide Van Engelshoven.

Wat stelt de kunst tegenover deze minachting en deze laffe angst? Voorlopig niet erg veel. Woorden. Dat het jammer is en onrechtvaardig en zo. Het lijkt wel of men zich onderwerpt aan de breidel. De kunst mag haar ware, opstandige aard niet verloochenen. Een dosis burgerlijke ongehoorzaamheid kan geen kwaad. Doe morgen de theaters en de musea open. De regels die golden vóór de lockdown gelden voorlopig opnieuw: afstand, mondkapjes, ontsmetting van handen, beperking in het aantal plaatsen, maar... Speel! Zing! Dans! Musiceer! Declameer! Stel tentoon! Schrijf! Troost! Bespot! Beklaag! Bevrijd! Gooi de deuren open. Niemand houdt ons tegen.