روزهای آخر سال ۱۴۰۰ در وضعی سپری می‌شود که روسیه به شکلی ناباورانه مدتی جلوی نجات توافق برجام را با درخواست معافیت از تحریم‌های آمریکا بابت تجاوزش به اوکراین، مسدود کرد. وزیر خارجه جمهوری اسلامی پس از طرح این خواسته عازم مسکو شد. «سرگئی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه چنین معافیتی را تضمین همکاری با جمهوری اسلامی ایران با وجود تحریم‌های ناشی از حمله به اوکراین خوانده است. چه این معافیت صادر شود، چه نشود، تجاوز روسیه به اوکراین اثری قطعی و بی‌برگشت بر توافق اتمی برجام خواهد داشت.

***

اثر دائمی تجاوز روسیه به اوکراین بر برجام چه خواهد بود؟

اتحادیه اروپا، بریتانیا و آمریکا به دلیل تجاوز روسیه به اوکراین، مسکو را تحریم کرده‌اند که یکی دیگر از اعضای توافق برجام است. قرار است روسیه از بخش‌هایی که برای اجرای برجام لازم است، معافیت از تحریم دریافت کند. ایران و روسیه مترصد هستند که با احیای توافق هسته‌ای برجام که تحریم‌های نفتی و بانکی ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی را رفع می‌کند، این بار که روسیه تحت همین تحریم‌ها قرار گرفته، همکاری‌های خود را گسترش دهند.

به بیان دیگر جمهوری اسلامی راه فراری برای روسیه از فشار تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا و بریتانیا باشد. این وضعیت یکی دیگر از تفاوت‌های اجرای احتمالی برجام با اجرای آن در سال ۱۳۹۴ است.

این بار موسسات و نهادهایی که بیم خروج دوباره آمریکا از برجام در صورت تداوم نیافتن ریاست جمهوری «جو بایدن» را دارند، حاضر به همکاری با جمهوری اسلامی ایران در طرح های دراز مدت نیستند، نگرانی جدی دیگری هم خواهند داشت: ملاحظه افتادن در تور دور زدن تحریم‌های روسیه با ابزار جمهوری اسلامی ایران.

به همین دلیل روسیه حتی اگر موفق شود از ایالات متحده برای همکاری تحت برجام با ایران تضمین‌های اضافه‌تری بگیرد، شرکت های بزرگ و موسسات معتبر بین‌المللی تا زمانی که روسیه تحت تحریم‌های اروپا، آمریکا و بریتانیا قرار دارد، حاضر به همکاری وسیع و بلندمدت با جمهوری اسلامی نخواهند شد که در آن خطر دور زده شدن تحریم‌های روسیه به شکلی واضح وجود دارد.

ادعای روسیه در گرفتن تضمین اضافی از آمریکا صحت دارد؟

همزمان با سفر «حسین امیرعبداللهیان»، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران به مسکو «سرگئی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه گفته است که آمریکا به روسیه «تضمین کتبی» داده است که تحریم‌های وضع شده علیه روسیه به دلیل تجاوز به اوکراین مانعی در راه همکاری‌ آن کشور در قالب توافق هسته‌ای با ایران نخواهد بود و از دید روسیه منافع این کشور در برجام دیگر تامین شده است.

ایالات متحده واکنشی معنادار به این اظهارات نشان داده است. یکی از سخنگویان وزارت خارجه آمریکا بدون ذکر نام گفته است: «ما هیچ نظری در مورد اظهارات لاوروف که علناً گزارش شده است، نداریم. شاید اکنون برای مسکو مشخص باشد که تحریم‌های جدید مرتبط با روسیه ارتباطی با برجام ندارد و نباید تاثیری بر اجرای آن هم داشته باشد. البته ما مشارکت روسیه را در پروژه‌های هسته‌ای که بخشی از اجرای کامل برجام هستند، تحریم نمی‌کنیم؛ اما نمی‌توانیم تضمین‌هایی فراتر از آن به روسیه بدهیم.»

به این ترتیب ایالات متحده روشن کرده است که فقط پروژه‌های اتمی تحت توافق هسته‌ای برجام در همکاری روسیه و ایران از معافیت تحریمی برخوردار خواهند بود و رفع تحریم‌های احتمالی از جمهوری اسلامی نمی‌تواند به مفری برای روسیه در زمینه دور زدن از تحریم‌های ناشی از تجاوز به اوکراین بدل شود و از مجازات احتمالی مصون بماند.

آیا برجام بختی برای ایجاد وضعیتی مشابه سال ۹۴ دارد؟

توافق برجام در سال ۱۳۹۴ در حالی اجرا شد که امیدواری‌ها به تغییر رفتار جمهوری اسلامی بسیار زیاد بود. نظر شرکت‌های بزرگ نفتی به سوی ایران جلب شد و بانک‌های اروپایی به طور چشمگیری همکاری مجدد را آغاز کردند.

نظام حاکم بر ایران به سرعت با آزمایش‌های موشکی تحریک‌آمیز و دامن زدن به جنگ‌های نیابتی همچون جنگ یمن و درگیری‌ها در سوریه، این امیدواری را تا به آنجا کاهش داد که «دونالد ترامپ» که مدتی بعد به ریاست‌جمهوری آمریکا رسید، برجام را «بدترین توافق آمریکا» خواند و ظرف چند ماه پس از شروع ریاست جمهوری خود، از آن خارج شد و سلسله‌ای از تحریم‌های بی‌سابقه را علیه جمهوری اسلامی به اجرا گذاشت.

شدت تقابل ایران و آمریکا طی این مدت به حدی بوده است که سیاستمداران جمهوری‌خواه تهدید کرده‌اند، در صورت بازگشت دولت «جو بایدن» به برجام، با روی کار آمدن یک رییس‌جمهور جمهوری‌خواه به طور قطع دوباره از این توافق خارج خواهند شد. با وجود چنین ریسک سنگینی که در کوتاه مدت وجود دارد، احتمال اینکه شرکت‌های بزرگ با احیای برجام دوباره راهی ایران شوند، بسیار بسیار اندک است.

از زمان خروج آمریکا از برجام، اینک روسیه هم با تحریم‌های مشابه وضعیت جمهوری اسلامی قبل از برجام روبه‌رو شده است. با توجه به سیاست جمهوری اسلامی در برابر روسیه و تمایل مقام‌های تهران به ارائه خدمت به مسکو، این همکاری از دید شرکت‌های بین‌المللی پنهان نخواهد ماند و مانع دیگر و ریسک بیشتری در راه اجرای برجام ایجاد کرده که وضعیت این توافق را با سال ۱۳۹۴ بسیار متفاوت می‌کند.

بنابراین برای اینکه عواید اقتصادی و بهره‌های مالی برجام برای جمهوری اسلامی مشابه سال ۹۴ باشد، اولا جمهوری اسلامی باید از شدت روابط پرتنش خود با آمریکا بکاهد که چشم‌اندازی از آن وجود ندارد و هم روسیه باید در وضعیت پیش از تجاوز به اوکراین قرار بگیرد که این هم در کوتاه مدت، منتفی به نظر می‌رسد.

بنابراین روزهای رویایی برجام در سال ۹۴، هیچ نسبتی با امروز و در آستانه سال ۱۴۰۱ ندارد و جمهوری اسلامی هم نمی‌تواند انتظاری همانند ۶ سال پیش از آن داشته باشد.