Tot eind maart is alleen de achterkant van De Nachtwacht te zien

Een voor een gingen ze in een potje. De Nachtwacht was rondom voorzien van honderden kopspijkertjes waarmee het doek op het spieraam was bevestigd. Restauratoren hebben de spijkertjes verwijderd om het raam te vervangen.

Nu de onderzoeksfase van Operatie Nachtwacht is afgerond, is het project in een volgende fase terechtgekomen en kan daadwerkelijk worden gewerkt aan de restauratie. Als eerste werd het oude spieraam verwijderd, waarna het doek op een nieuw spanraam zal worden bevestigd.

“Maar voordat het zover is gaan we kijken hoe het schilderij reageert op de omgevingstemperatuur,” zegt Petria Noble, hoofd van het restauratie-atelier schilderijen van het Rijksmuseum. “We verwachten dat het doek zich zal ontspannen. We gaan het de komende weken in de gaten houden.” Het schilderij ligt met de voorstelling naar beneden op een grote tafel die speciaal voor dit doel gemaakt is. Een metersgroot gevaarte op wielen, waarvan het blad in hoogte verstelbaar is.

Plooien in het oppervlak

De Nachtwacht moet met rust gelaten worden omdat er de afgelopen jaren door onregelmatige spanningen plooien in het oppervlak zijn ontstaan. De plooien waren vooral zichtbaar in de linkerbovenhoek. “Van 2003 tot 2013 hing het schilderij in de Philipsvleugel tijdens de renovatie van het Rijksmuseum. We weten nu dat er destijds klimaatschommelingen waren in het gebouw.”

Het spieraam dat nu is verwijderd dateert van 1975-1976, toen De Nachtwacht voor het laatst een grote restauratie onderging. Dat gebeurde nadat een psychisch gestoorde man het schilderij met een gekarteld tafelmes had aangevallen. Tijdens die restauratie werd onder andere een nieuw steundoek aan de achterkant van het oorspronkelijke doek bevestigd. Ook werd voor die gelegenheid een nieuwe lijst gemaakt. Het steundoek zal tijdens de huidige restauratie blijven, maar het spieraam en de lijst  worden vervangen.

Als het schilderij de komende weken niet vanzelf vlak wordt, moet er mogelijk lichte druk worden uitgeoefend door er platen van hout of metaal op te leggen, eventueel verzwaard met gewicht. “Maar we verwachten dat het doek vanzelf vlak wordt.”

Alleen de achterkant te zien

De ‘ontspanningsfase’ duurt tot eind maart. Als het museum voor die tijd weer opengaat, zal De Nachtwacht dus niet te zien zijn. Nou ja, de achterkant. Het Rijksmuseum verwacht overigens niet dat daardoor minder bezoekers naar het museum zullen komen.

Het spieraam dat nu verwijderd is, bestaat uit een houten frame met dwarsverbindingen. In de hoeken bevinden zich wiggen. Die kunnen aangetikt worden om de spanning op het doek te verhogen.

Het nieuwe frame is gemaakt van aluminium. Daardoor weegt De Nachtwacht straks nog maar 80 kilo in plaats van 140. “Dat is belangrijk in noodgevallen, als het schilderij verplaatst moet worden.”

Ook de constructie van het nieuwe spanraam wordt totaal anders. Het aluminium frame wordt buiten het doek geplaatst. Er komt een zoom in het steundoek, waarin een metalen roede wordt geschoven. Die stang wordt aan het aluminum frame vastgezet met veren. Die zorgen dat het doek mooi strak staat.

Veren met sensoren

Deze methode is al vaak toegepast. In 2012 bijvoorbeeld, bij De Slag bij Waterloo van Jan Willem Pieneman, het grootste schilderij van het Rijksmuseum. Ook grote plafondschilderingen in Italiaanse kerken of paleizen worden vaak op deze manier opgespannen.

Bij De Nachtwacht worden alle veren voorzien van sensoren, zodat de spanning op het doek constant in de gaten gehouden kan worden. Desgewenst kan die spanning met de computer worden aangepast. Ook nieuw: er komen geen dwarsbalken, waardoor het hele doek aan de achterkant open wordt. “Als we het schilderij zo willen bestuderen, hebben we straks volledig toegang tot de hele achterkant van het doek.”