De omikronvariant: de voortekenen zijn somber

Wat betekent het dat de omikronvariant in Nederland is?

 
“Het is slecht nieuws, want omikron lijkt een zorgwekkende variant,” zegt hoogleraar klinische virologie en OMT-lid Menno de Jong (Amsterdam UMC). Gegevens uit Zuid-Afrika, waar het nu zomer is, wijzen erop dat omikron besmettelijker is dan delta. 
In twee weken stegen de dagelijkse infecties in Zuid-Afrika van zo’n 200 naar meer dan 3000. In de dichtbevolkte provincie Gauteng, waarin Johannesburg ligt, zorgt omikron inmiddels voor 90 procent van de besmettingen.

“De omikronvariant drukte de deltavariant daar snel weg en is dus besmettelijker,” aldus De Jong. 
Dat ten minste 13 van de 61 positief geteste reizigers uit Zuid Afrika – meer dan 20 procent – na  landing vrijdag op Schiphol de omikronvariant bij zich dragen, duidt er ook op dat omikron daar al erg veel voorkomt, aldus De Jong. “Ik heb een déjà vu. Toen de alfavariant in Nederland werd weggedrukt door de besmettelijkere deltavariant, waren de voortekenen dezelfde.” Delta is nu dominant in Nederland.

Wat is het probleem van besmettelijker virus?

Landen moeten dan simpelweg meer en langer maatregelen nemen om het aantal nieuwe besmettingen omlaag te krijgen. Als de omikronvariant ook in Nederland dominant wordt, moeten ‘we’ nog beter ons best doen om het aantal dagelijkse besmettingen zodanig naar beneden te brengen dat de ziekenhuizen de toestroom van patiënten nog aankunnen.

Nu omikron in Nederland en andere landen is aangetroffen, lijkt stoppen van het virus ondoenlijk. Alle besmette reizigers uit Zuid-Afrika is verzocht zich af te zonderen, maar de ervaring leert dat vliegverboden en andere restricties onvoldoende werken. De groei van omikron vertragen is eigenlijk het hoogst haalbare. Ter vergelijking: het kostte delta twee tot drie maanden om alfa weg te drukken.

Wat betekent omikron voor de vaccineffectiviteit?

Dat weten we nog niet, zegt De Jong. “Het zou kunnen dat de vaccins wat minder beschermen.” Vergeleken met het oorspronkelijke virus uit Wuhan zijn bij de omikronvariant 32 genetische mutaties gevonden in het spike-eiwit, waar de vaccins zich vooral op richten. Ter vergelijk: bij delta gaat dat om negen.

“De neutraliserende antilichamen die door de huidige vaccins of een doorgemaakte infectie met eerdere varianten zijn opgewekt, hebben vanwege die vele mutaties misschien minder grip op omikron,” aldus De Jong. “Dat zou betekenen dat de vaccins minder beschermen tegen een besmetting.”

Tegen ernstige ziekte of sterfte zullen de huidige vaccins en doorgemaakte infecties hun werking beter behouden, verwacht De Jong. “Dat komt omdat daarbij ook een ander deel van de immuunrespons is betrokken: het zogenaamde cellulaire immuunsysteem ofwel de T-cellen. Die zijn minder gevoelig voor veranderingen in het spike-eiwit. T-cellen voorkomen infectie niet, maar bestrijden het virus ná infectie. Dat zorgt voor een milder ziektebeloop.”

Wanneer worden meer details bekend over vaccineffectiviteit?

Binnen enkele dagen, zegt Ben van der Zeijst, emeritus-hoogleraar vaccinologie (LUMC). “In bloed van gevaccineerde mensen kun je in het laboratorium snel kijken of de opgewekte antistoffen omikron neutraliseren. Dat onderzoek wordt al uitgevoerd.”

Vaccinproducent Pfizer/BioNTech denkt dat het eigen onderzoek naar de vaccineffectiviteit twee weken duurt. Moderna wil nog eerder met een antwoord komen.

Onderzoek naar de bescherming tegen ernstige ziekte en sterfte vergt langer, zegt Van der Zeijst. “Er bestaan geen snelle tests naar de cellulaire immuunrespons.”

Door afnemende vaccineffectiviteit tegen de omikronvariant wordt het nog belangrijker om zo snel mogelijk de boosterprikken te geven, aldus De Jong. “Boosters geven het hele immuunsysteem een opkikker. Dat zal bijdragen aan een hogere vaccineffectiviteit, ook tegen varianten.” In vergelijking met andere westerse landen boostert Nederland traag.

Om de ziekenhuizen open te houden wordt ook de vaccinatie van 1,2 miljoen ongevaccineerde Nederlandse volwassenen belangrijker. Daarom zal de discussie over vaccinatiedrang en -dwang waarschijnlijk verder oplaaien.

Kunnen ‘we’ ergens op hopen?

“Ja, dat omikron ondanks een hogere besmettelijkheid minder ziekmakend is dan delta,” zegt De Jong. “Dat betekent namelijk dat er weliswaar meer mensen geïnfecteerd raken, maar dat ze relatief minder vaak ziek worden, ziekenhuiszorg nodig hebben of overlijden.” Uit Zuid-Afrika komen tegenstrijdige berichten over hoe ziekmakend omikron is.

Net als Marino van Zelst, modelleur infectieziekten van de Wageningen Universiteit, stelt De Jong echter dat er ook een keerzijde kan zitten aan een virus dat besmettelijker is, maar minder ziekmakend. Immers, als veel meer mensen besmet raken, kan dat in absolute aantallen toch weer meer ziekte en sterfte opleveren dan een minder besmettelijke variant die ziekmakender is.

Op Twitter geeft Van Zelst een theoretisch voorbeeld. Stel: omikron is 20 procent besmettelijker dan delta, maar tevens 50 procent minder dodelijk. Binnen een maand tijd leidt omikron door het hogere aantal besmettingen dan toch tot twee keer zoveel doden.