Ian Buruma: ‘De epidemie neemt de illusie weg dat je de controle hebt over je bestaan’

Het is een schande dat ik het zeg, maar ik voel nu al een beetje weemoed naar het vroege coronatijdperk: de lege vlieg­tuigen, nooit wachten op je bagage, een prachtige oude binnenstad zonder toeristen, en heerlijke dagen en nachten in het Ambassade Hotel. Het is een schande omdat miljoenen zijn gestorven aan de epidemie. En het is een schande omdat mijn gevoel te maken heeft met enorme privileges: redelijke gezondheid, betrekkelijke welvaart, en schrijverschap.

De coronatijd was gunstig voor het maken van een boek. Je had alle tijd om te lezen en te schrijven. De klussen waar je ja op zegt, uit lamlendigheid, geldzucht, of ijdelheid, de congressen en dergelijke dingen, waren van de baan.

Sommige mensen in mijn directe omgeving zeiden dat het was alsof de tijd stilstond, of dat hun gevoel van tijd was verlamd. Dit is natuurlijk een illusie. De tijd staat nooit stil. Ook tijdens een epidemie draait de wereld gewoon door. Maar de epidemie neemt een andere illusie weg, het idee namelijk dat je tijd kunt beheersen, of anders gezegd, controle hebt over je bestaan.

We zijn ook onder ‘normale’ omstandigheden speelballen van het lot, maar dat proberen we liever te vergeten. Door een reeks dagelijkse, vaak onbewuste rituelen geven we onszelf het gevoel dat we ons lot – en onze tijd – enigszins in de hand hebben. De onvoorspelbaarheid van het lot tijdens een epidemie maakt dit een stuk lastiger.

Daar worden mensen angstig van. Daar komen neuroses van. Een bevriende psychiater in New York vertelde mij dat hij nooit eerder zoveel patiënten heeft gehad, en we zijn nog lang niet aan het einde.

Mensen doen van alles om het gevoel terug te krijgen dat zij vat hebben op hun leven. Sommigen doen dit door zich te verbergen, door als het ware onder te duiken in hun eigen woning. Anderen zoeken hun heil in samenzweringstheorieën. Als alles te verklaren is door een complot van Bill Gates, dan kunnen we het leven weer een beetje beter aan.

Schrijvers doen dit eigenlijk al van nature. Romans zijn een soort samenzweringstheorieën: wispelturig menselijk gedrag wordt gepast in de nieuwe orde van de literaire verbeelding. Maar ook non-fictie is een manier om orde te scheppen in de chaos van de wereld om ons heen, en de wanorde van ons private bestaan.

Ik vond het heerlijk om tijdens de epidemie de werkelijkheid te ontvluchten in de imaginaire verbeelding van Franse schrijvers in de 19de eeuw, of Japanners in de vroege 20ste eeuw. Ik vond het ook heerlijk om op mijn eigen laptop orde te scheppen in woorden om de willekeurigheid van het lot even te bezweren.

Maar aan alles moet een einde komen. Ik hoop dat de epidemie snel tot de verleden tijd zal horen. Het is nu mooi geweest. Niet in het minst omdat ik eigenlijk wel weer zin heb in die klussen waar ik uit lamlendigheid, geldzucht, of ijdelheid meestal ja op zeg.