Een spelletje ganzenborden met gedupeerde ouders

Ik zal maar opbiechten: ik was gisteravond dolblij met het winnen van de journalistieke prijs De Tegel, samen met Jan Kleinnijenhuis (Trouw), voor onze publicaties over de toeslagenaffaire. Eerder werden we samen Journalist van het Jaar. En nu dus de eerste plek in die bijzondere categorie Onderzoek. Wat een jaar... Ik beschouw de prijs – ook - als een nieuwe erkenning van het onrecht dat veel ouders door onze overheid is aangedaan.

Ambivalente gevoelens zijn er ook. En ergernis. Duizenden en duizenden mensen wachten nog op genoegdoening, op redelijkheid, op rechtvaardigheid. Velen kregen meermalen excuses te horen, maar zicht op een oplossing? Ze wachten. Velen al maanden. Ze zijn murw, kregen weer hoop, maar ik zie dat argwaan weer groeit. Staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Toeslagen) heeft veel goodwill, want ze lijkt intrinsiek gemotiveerd om tot oplossingen te komen en vertrouwen te herstellen. Maar ik ben bang dat ze een bureaucratisch moeras in is gelopen – en dat vele ouders daarvoor de prijs zullen betalen.

Tot dusver kreeg een eerste groep van zo’n 300 ouders compensatie. Het gaat om mensen die verbonden waren aan een gastouderbureau in Eindhoven en geconfronteerd werden met een ontspoorde fraudejacht. De verzamelnaam voor die groep is CAF-11, naar het comboyteam dat zo’n ellende aanrichtte bij de onrechtmatige stopzetting van toeslagen voor kinderopvang: Combiteam Aanpak Facilitators (CAF). Stopzetten toeslagen, terugvorderen van tienduizenden euro’s, mensen kapot procederen. Veel mensen hebben de schadevergoeding geaccepteerd; zo’n 40 mensen verlangen alsnog een vergoeding voor de feitelijke schade die zij hebben geleden.

Zo’n 20.000 andere ouders staan in de wachtstand. Ouders uit andere CAF-onderzoeken. Andere groepen ouders, die het etiket 'fraudeur' kregen, omdat hen 'opzet' of 'grove schuld' (OGS) werd verweten. Nog weer anderen, die gebukt gingen onder een hardvochtige, rigide benadering van de Belastingdienst en daardoor in financiële problemen kwamen. Er zijn excuses gemaakt, er is een crisisorganisatie opgetuigd, er is een half miljard euro uitgetrokken, maar voor velen is het einde niet in zicht.

Een van de kernproblemen in het toeslagendossier, is het rapport van de commissie-Donner. Donner was een adviesclub, die met politieke oplossingen kwam. Donner deed – ondanks beloften – géén onderzoek. Niet naar zwarte lijsten en de effecten daarvan. Niet naar opzet en grove schuld. Niet naar het verwerken van tweede nationaliteit. Niet naar individuele dossiers. Maar Donner verzon een list: in de CAF11-zaak was sprake van 'institutionele vooringenomenheid'. De commissie opperde vijf criteria om andere zaken onder de loep te nemen, en daarnaast nog eens te kijken naar degenen die het zwaarst getroffen zijn door de onbillijk harde wetgeving.

Donner is 'drijfzand', zei SP-Kamerlid Renske Leijten vorige week. En zo is het. Er is mist gecreëerd. Om af te bakenen, de zaak klein te houden. De Auditdienst Rijk (ADR) heeft er keurig aan meegewerkt. 'Vergelijkbaarheid' is het sleutelwoord: in de bijlage van het ADR-rapport staat opgesomd aan welk criterium elk CAF-onderzoek wel of niet voldoet. Het leidde tot de – voorlopige – conclusie dat een reeks CAF-onderzoeken 'waarschijnlijk' vergelijkbaar is met CAF11, en een deel 'mogelijk' vergelijkbaar. Met andere woorden: of mensen ook slachtoffer waren van institutionele vooringenomenheid. Of niet. Papieren werkelijkheden.

Dit weekeinde hoorde ik dat in een van die onderzoeken door de Belastingdienst is vastgesteld dat er géén sprake was van vooringenomenheid. Hooguit was de gedupeerde ouder slachtoffer van een te rigide wetgeving. Ik ontplofte. Weet je wat dit betekent? Dat de weg naar schadevergoeding voorlopig is afgesneden. Dat de bewijslast nu weer bij de betrokkenen ligt, in plaats van bij de Belastingdienst. Zo staat het verstopt in de kleurige ‘stroomschema’s’ waarmee ouders worden beoordeeld.

Hoe is dit in hemelsnaam mogelijk? Hoe kan het dat de Belastingdienst nu al tot deze conclusie komt? In de strafrechtelijke aangifte tegen de dienst worden de namen genoemd van de CAF-zaken waar waarschijnlijk of mogelijk sprake is van 'knevelarij': het onjuist stopzetten en terugvorderen. Het onderzoek van het OM naar deze zaak moet nog beginnen, maar de Belastingdienst kent de uitkomst al? Not guilty, your honour. Nee, van de fiscus geen nagelaten schuldbekentenis.

Leg dit maar eens uit aan Gwendolyne, kortweg Gwen. Een jonge, alleenstaande moeder. Jarenlang in grote financiële problemen. Vorig jaar was ze zo moedig bij Trouw en RTL Nieuws haar verhaal te vertellen. Ze was aangemerkt als fraudeur en ze is jarenlang zo behandeld. Van het kastje naar de muur. Stukken kwijt bij de fiscus. Een Belastingdienst die doodleuk doorprocedeerde. Tot vorig jaar zomer! Tot de dienst bij de rechter in juli erkende dat onrechtmatig was gehandeld. Ze hoopte op een schadevergoeding: "Dat zou een schone lei betekenen."

Gwen was aangesloten bij het gastouderbureau van Florien Jansen. Florien deed vorig jaar ook haar verhaal, nadat zij door de onthullingen over de toeslagenaffaire jaren na dato ontdekte dat zij een project van de overheid was. "Ik wil gerechtigheid voor de ouders van wie het leven is stopgezet." In dit onderzoek bij Florien werd een tweede nationaliteit in beeld gebracht, maar ook de achtergrond van rijksgenoten (zoals de Antillen). De inspecteur van de Belastingdienst vroeg Florien expliciet ook naar de tweede nationaliteit van haar klanten. En Florien was – zonder dat zij dat wist, zonder dat ze zich kon verweren – aangemerkt als organisator van fraude. Als facilitator. Hoewel daar geen begin van bewijs voor was. Er kwám ook geen bewijs.

Om te begrijpen wat er aan de hand is moet je terug naar de doelstellingen van dat CAF-team. In ambtelijke eufemismen heette dat: 'detectie aan de poort'. En: een 'gedifferentieerde' klantbehandeling. Dat is jargon voor wat ook expliciet in de CAF-stukken staat: bureaus moesten kapot. De 'stroom' toeslagen moest gestopt. Idem vermoedelijke facilitators. Door het aanpakken van hun klanten – ouders met toeslagen. Het was beleid. In de wetenschap dat onschuldige burgers zouden worden getroffen. Met een business case. Hoezo, geen institutionele vooringenomenheid? Het héle dossier-Florien ademt vooringenomenheid. Waarom heeft trouwens niemand het over compensatie voor de bureaus die door onze overheid willens en wetens zijn gesloopt? Eén keer raden.

We zien op meer fronten een omkering van de bewijslast. Ouders en bureaus moeten kennelijk zelf maar aantonen dat zij onrechtvaardig zijn behandeld door de overheid. Ondertussen krijgen ouders hun dossiers niet. Zij krijgen ondanks verzoeken geen inzage in de geheime zwarte lijst FSV – die in een kluis ligt. De zwarte lijst van mogelijke fraudeurs, waarvan de staatssecretarissen van Financiën zelf zeggen dat die in rechtszaken van belang kunnen zijn voor burgers, omdat het gebruik onrechtmatig was.

CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt wees er afgelopen week op dat dit dus ontaardt in een spelletje ganzenborden met gedupeerde ouders. Wel / niet vooringenomen gehandeld. Wel / geen compensatie. Terug naar af. Ondertussen beschikken ouders niet over de informatie die hen zou kunnen helpen bij de vraag naar compensatie: waarom overhandigde stukken structureel verdwenen lijken te zijn. Waarom (tweede) nationaliteit in beeld werd gebracht (en in sommige zaken werd gebruikt bij selectie – het onderzoek van de Autoriteit Persoonsgegevens). Bevindingen van het OM over ‘knevelarij’ en ‘beroepsmatig discrimineren’.

In de toeslagenaffaire is blootgelegd hoe rechtsbescherming structureel faalde. En die staat nog steeds op het spel. Laten we hopen dat er alsnog snel een ruimhartiger genoegdoening komt. Dat dit bureaucratisch gedoe stopt. Dat ouders niet het moeras van frustratie worden ingezogen. Dat mensen een schone lei krijgen. En verder kunnen met hun leven.