در صد سال بر قصرهای شاه امان الله چه گذشت؟

این روزها در انتهای جاده دارالامان در جنوب غربی شهر کابل نمای قصر مجلل با رنگ روشن توجهی هر رهگذری را به خود جلب می‌کند. نمای بیرونی این قصر چهره این منطقه را دگرگون کرده است. این همان قصر تاریخی دارالامان است که شاه امان الله در دهه ۱۹۲۰ آن را ساخت و تا چند سال پیش ویرانه‌ای از آن باقی مانده بود.

حکومت وحدت ملی افغانستان تصمیم گرفت آن را توسط مهندسان افغان با هزینه ۱۶ میلیون دلار بازسازی و جشن صدمین سال‌روز استقلال افغانستان را در آن برگزار کند.

چند ساختمان دیگر دوره امانی از جمله مسجد عیدگاه، قصرهای بالا باغ پغمان، قصر جبل سراج و قصر شاهی ننگرهار اخیرا بازسازی شده است.

مقام‌ها می‌گویند طبقه اول و دوم قصر دارالامان پس از بازسازی، به موزیم/ موزه فرهنگی و طبقه سوم آن به مهمان‌خانه دولتی تبدیل خواهد شد. اما در باره چگونگی استفاده از قصر تاج بیک هنوز تصمیم گرفته نشده است.

آقای غنی بارها اعلام کرده که باید بیشتر اداره‌های دولتی به منطقه دارالامان در غرب کابل منتقل و قصرهای موجود در این منطقه بخصوص قصر دارالامان بازسازی شود تا مفکوره امان الله خان، پادشاه پیشین افغانستان به حقیقت مبدل شود.

چندی پیش برای تهیه گزارش به این قصر رفتم، کار بازسازی در تمام بخش‌های آن به شدت ادامه داشت. محمد جاوید حَماد از مسوولان پروژه بازسازی این قصر گفت:"کار در تمامی بخش‌ها بیش از نود درصد تکمیل شده، حدود هزار نفر در سه نوبت کار می‌کنند، هدف این است که کار بازسازی پیش از روز ٢٨اسد (روز استقلال) تمام شود".

آقای حماد گفت این کاخ با ویژگی‌های معماری اصلی آن بازسازی شده و در ساخت آن از مواد ساختمانی با کیفیت استفاده شده که حدود صد سال پیش در ساخت آن بکار رفته بود.

قصر دارالامان؛ مراکز اداری و سیاسی

قصر دارالامان از جمله هفتاد ساختمان مدرنی است که به ابتکار جوزیف بریکس همراه یک تیم ٢٢نفره از مهندسان آلمانی و هفت صد تن از کارگران افغان طی ده سال تا سال ١٩٢٩در دست ساخت بود. این قصر حدود ١٥٠ اتاق بزرگ و کوچک دارد.

شاه امان الله خان این قصر را برای استفاده دستگاه دولت و به نام خود ساخته بود، اما تنها کمتر از دو سال از آن استفاده کرد و سلطنتش با سقوط مواجه شد. پس از آن قصر دارالمان در نزدیک به یک قرن گذشته، شاهد روزهای خوب و بد و شاهد تحولات سیاسی و جنگ‌های داخلی بود.

شورش حبیب الله کلکانی که قدرت را از شاه امان الله بدست گرفت، اولین ضرباتی بود که بر پیکر قصر دارالامان وارد آمد. با روی کار آمدن سلطنت نادرشاه دروازه‍‌های هردو قصر بسته شد، و آنچه در آن باقی مانده بود به ارگ کابل منتقل شد.

این قصر در زمان ظاهرشاه که دفاتر وزارت فواید عامه در آن مستقر بود، دچار آتش‌سوزی شد و آسیب دید، سپس وزارت عدلیه (دادگستری) در آن مستقر شد. در زمان جمهوری داوودخان در دهه ۱۹۷۰ لویه جرگه قانون اساسی در اتاق بیضوی همین قصر برگزار شد.

پس از کودتای هفت ثور زمانی که حفیظ الله امین به قدرت رسید، دفتر ریاست جمهوری و تمامی ادارات مربوط به آن به این قصر منتقل شد.

در دهه شصت خورشیدی این قصر مقر وزارت دفاع ملی افغانستان بود. در کودتای ژنرال شهنواز تنی، وزیر دفاع آن وقت علیه دولت نجیب‌الله، این محل هدف بمباران قرار گرفت و بخشی از آن تخریب شد.

اما زخم‌های عمیق‌تر بر این قصر در جریان حکومت مجاهدین وارد شد. بخش‌های آن بمب‌گذاری شده بود و حتی پس از ختم جنگ هم از مردم قربانی می‌گرفت.

محمد نعمان، شهروند کابل از شاهدان عینی روزگار جنگ و ویرانی این قصر بوده است. او می‌گوید: "یک بار در جریان جنگ‌های داخلی در قصر دارالامان زخم برداشت و بار دوم پس از دوره طالبان زمانی که در یک نهاد مین‌روبی کار می‌کرد هنگام خنثی کردن مین‌های کارگذاری شده، در داخل قصر مجروح شد".

مسوولان می‌گویند حدود شصت تا هفتاد درصد اسکلت یا بدنه قصر دارالامان تخریب شده بود.

قصر تاج بیگ (قصر ملکه)

دو کیلومتر آن طرفتر، روی تپه نسبتا بلندی قصر تاج بیک واقع است، قصری که روزگاری به خانه و قصرملکه شهرت داشت. این ساختمان سه طبقه ای که حدود هشتاد اتاق بزرگ و کوچک دارد، بیش از دو قرن پیش توسط شاه زمان، فرزند تیمور شاه درانی از حاکمان وقت ساخته شده، اما در زمان شاه امان الله به گونه اساسی بازسازی و سپس محل زندگی او و همسرش ملکه ثریا شده بود. هر آنچه بر قصر دارالامان گذشته، قصر تاج بیک هم از سر گذرانده است.

این قصر در دوره های مختلف چندین بار زیر ضربات توپ و گلوله و بم خرد و خمیر شده. هر خشت و چوب آن پر از درد و اندوه است.

در زمان داوود خان قصر تاج بیک مقر فرماندهی قوای مرکز بود. در آن وقت هنگام یک جلسه از مرکز فرماندهی مهتاب قلعه در غرب کابل هدف حملات توپچی قرار گرفت و بخش‌های آن آسیب دید.

این قصر پس از هفت ثور مقر وزارت دفاع شد و در سال ١٣٥٨خورشیدی حفیظ الله امین که رئیس جمهور وقت بود، با خانواده اش در قصر تاج بیک جای گزین شد تا از حملات احتمالی در امان باشد. اما در شام شش جدی این قصر شاهد یکی از خونین ترین رویداد ها بود. یک واحد ویژه ارتش شوروی متشکل از سربازان مسلمان کشورهای آسیای میانه که از سوی (ک گ ب) هدایت می شدند، ابتدا حفیظ الله امین را با چند عضو کابینه‌اش در جریان یک مهمانی مسموم و بعد بر آنها تیر اندازی کردند. در این عملیات بیش از ٥٢ تن به شمول حفیظ الله امین و دو پسرش کشته شدند.

پس از این عملیات قصر تاج بیک برای نه سال پایگاه نظامی نیروهای شوروی بود و بعد از به قدرت رسیدن مجاهدین و آغاز جنگ‌های داخلی مثل قصر دارالامان صحنه جنگ بین گروه‌های مختلف شد. این قصر در حدود دو ده هه اخیر متروکه ای مخوفی بود که کمتر کسی جرئت می کرد وارد آن شود.

نصیر احمد یکی از کارگران پروژه بازسازی قصر تاج بیک لحظه ای را بیاد می‌آورد که تازه کار بازسازی را آغاز کردند. او می‌گوید" یک جای ویرانه بود، یک جای ترس بود، هر رژیم و هر گروهی که آمد این‌جا را زدند و رفتند پشت راه خود و آن را به یک ویرانه تبدیل کردند. در طول یک سال کمتر یا بیشتر که ما در اینجا هستیم، حالا یک آدم می‌تواند بدون ترس و هراس وارد این قصر شود و گشت و گذار کند".

چهره این قصر نیز در حال تغییر است. حدود یک ماه پیش هنگام تهیه این گزارش مسوولان به من گفتند که کار بازسازی قصر تاج بیگ تا هفتاد درصد تکمیل شده است. اما آثار جنگ روی برخی از دیوارهای آن به وضوح دیده می‌شد. عبدالمنان مخلص مسوول پروژه بازسازی قصر تاج بیک گفت: "قصر تاج بیک یا قصر ملکه در حدود شصت و پنج الی هفتاد درصد تخریب شده بود. بیشترین تخریب در قسمت بام قصر بود".