قتل‌های زنجیره‌ای بسیاری طی حداقل دو دهه گذشته در ایران به وقوع پیوسته که از حیث اثرگذاری بر جامعه و افکار عمومی، قابل تامل هستند.
«محمد بیجه»، قاتل ۲۲ ساله، کارگر کوره پزخانه‌های پاکدشت که به قتل بیش از ۲۷ کودک و سه بزرگ‌سال اعتراف کرد، «غلامرضا خوش‌رو»، معروف به «خفاش شب»، ۳۲ ساله با ۹ فقره تجاوز و قتل زنان، از دیگر قاتلان زنجیره‌ای و «سعید حنایی»، معروف به «قاتل عنکبوتی» که ۱۶ زن کارگر جنسی را در شهر مذهبی مشهد به قتل رساند، از معروف‌ترین قاتلان سریالی در ایران به شمار می‌روند.
سعید حنایی ولی تنها موردی بود که تاکنون سه فیلم در موردش ساخته شده است. نخستین فیلم را «مازیار بهاری» با عنوان «وعنکبوت آمد» ساخت. حدود ۲۰ سال بعد از آن، «عنکبوت» به کارگردانی «ابراهیم ایرج‌زاد» در سال ۱۳۹۸ ساخته شد که از زیر تیغ سانسور و بازبینی‌های بسیاری گذر کرد تا بعد از دو سال اجازه اکران پیدا کند. سومین فیلم ساخته شده از سعید حنایی نیز با عنوان «عنکبوت مقدس» به کارگردانی «علی عباسی» به زودی در «فستیوال کن» ۲۰۲۲ به نمایش در خواهد آمد.
سعید حنایی، کارگر ساده بنایی و دارای سه فرزند، در فاصله مرداد ۱۳۷۹ تا ۱۵ فروردین ۱۳۸۰ در مشهد ۱۶ زن را به قتل رساند و فروردین سال ۱۳۸۱ اعدام شد. این قاتل عنکبوتی گفته بود: «از عمل خود به هیچ وجه پشیمان نیستم و اگر دستگیر نمی‌شدم، قصد داشتم تعداد قتل‌ها را به عدد ۱۵۰ برسانم.»
او انگیزه خود از کشته زنان کارگر جنسی در مشهد را پاک کردن فساد عنوان می‌کرد.
چرا جنایت سعید حنایی در بین دیگر قاتلان سریالی ایران سوژه مستندی برای مازیار بهاری شد؟
مازیار بهاری، موسس و مدیر سایت «ایران‌وایر» درباره این که چرا سعید حنایی را انتخاب کرد، می‌گوید: «موارد مشابه سعید حنایی زیاد نبودند. تا پیش از آن، چنین موردی در ایران نداشتیم که شخصی ۱۶ کارگر جنسی زن را به راحتی بکشد، هرچند شاید موارد مشابه آن در دنیا باشد.»
«رویا کریمی مجد»، روزنامه‌نگار باسابقه در حوزه حوادث، مسایل اجتماعی و به ویژه حقوق زنان و خبرنگار «رادیو فردا» است که در مورد پرونده‌های قتل بسیاری در ایران تحقیق کرده و گزارش نوشته است. او در مستند وعنکبوت آمد، همراه با مازیار بهاری به عنوان محقق پرونده جنایی سعید حنایی حضور داشته و زوایای گوناگونی از این پرونده را بررسی کرده است.
کریمی مجد می‌گوید: «پرونده‌های قتل‌های زنجیره‌ای بسیاری در ایران وجود داشتند ولی انتخاب سعید حنایی برای ساخت مستند از سوی مازیار بهاری موجب شد که جنایت حنایی بعد از ۲۰ سال هم‌چنان زنده نگه داشته شود. سعید حنایی تنها قاتل زنجیره‌ای است که ۲۰ سال بعد از مرگش هم‌چنان در موردش فیلم ساخته می‌شود. هر دو فیلمی که در مورد سعید حنایی ساخته شده‌اند، حاصل ساخت فیلم مازیار بهاری هستند. این افراد بعد از دیدن مستند بهاری، به این فکر افتادند که در مورد حنایی فیلم بسازند. انتخابی که مازیار انجام داد، این وجه جنایت در جامعه ایران را حداقل تا ۲۰ سال بعد از آن زنده و مستند نگه داشت.
در حالی که قاتلان زنجیره‌ای بسیار دیگری هم بودند که فراموش شدند. هرچند این مستند در همان سال‌ها هم خیلی مورد انتقاد قرار گرفت.»
مازیار بهاری به طور اتفاقی با موضوع پرونده سعید حنایی مواجه می‌شود. او در نقل از ۲۰ سال پیش می‌گوید: «قرار بود برای واقعه ۱۱ سپتامبر از طرف مجله نیوزویک که در آن مشغول به کار بودم، به هرات و مشهد بروم و با پناهنده‌های افغانستانی در مشهد گفتوگو کنم. مجبور شدم برای مدتی در مشهد اقامت داشته باشم. در همان دوران یکی از دوستانم به من گفت یک فیلم از دادگاه سعید حنایی {مرد عنکبوتی} تهیه کرده است و در مورد رویا کریمی مجد، روزنامه‌نگاری که در این مورد تحقیق می‌کند، صحبت کرد. با رویا در این مورد صحبت کردیم و با استقبال او مواجه شد و به سرعت توانستیم در تنها یک روز، با تمام افراد خانواده حنایی مصاحبه کنیم. در نهایت تمام گفت‌وگوها که شامل همکاران سعید حنایی و محل کار او بودند، طی دو روز انجام شدند. ولی بخش مهم گفتوگو، با سعید حنایی بود که بسیار هم سخت میسر شد. چون او در زندان بود و گفتوگو با زندانی در ایران خیلی سخت بود؛ به‌ویژه زندانی که این‌قدر مشهور باشد و بسیاری هم علاقه‌مند صحبت کردن با او باشند. چندین بار تلاش کردیم با حنایی حرف بزنیم و پاسخ منفی بود تا این که تصمیم گرفتیم شیوه درخواست را تغییر دهیم. قاضی غلامرضا منصوری در نهایت اجازه مصاحبه با سعید حنایی را داد. با شخص قاضی منصوری هم داخل زندان حرف زدیم. به طور معجزه آسایی، هم با خانواده بازماندگان، هم خانواده حنایی و هم خود سعید حنایی گفتوگو کردیم.»
تاثیر این فیلم که در ایران اجازه نمایش پیدا نکرد، چه بود؟
مازیار بهاری بعد از اتمام فیلم، به «کمیسیون امنیت» مجلس شورای اسلامی دعوت شد که در آن سال‌ها در اختیار اصلاح طلبان بود. این مستندساز می‌گوید: «بسیاری از افرادی که از سران اصلاحات هستند، فیلم را دیدند و خیلی برای آن‌ها عجیب بود. مردم وقتی فیلم را می‌بینند، معمولا یا در مورد قربانیان یا خود سعید حنایی از من سوال می‌کنند ولی سوالی که در کمیسیون امنیت مجلس از من شد، بسیار عجیب بود. آن‌ها پرسیدند چه‌طور اجازه پیدا کردی بروی چنین فیلمی را بسازی و چه کسی به تو اجازه داده است که این فیلم ساخته شود؟ آن‌ها بیشتر از این که در مورد خود مساله از من بپرسند، در مورد این سوال کردند که چرا چنین کاری را انجام داده‌ای؟ برای من جالب بود چون از اصلاح‌طلبان چنین انتظاری را نداشتم.»
سعید حنایی چه شخصیتی داشت؟
«سعید حنایی خیلی ساده، کم‌هوش و صادق بود.» این توصیفی است که رویا کریمی مجد به عنوان روزنامه‌نگاری با سابقه در حوزه حوادث از حنایی می‌کند.
او که در دادگاه قاتلان بسیاری حضور داشته است، در مورد حنایی می‌گوید: «در جلسات دادگاه بسیاری یا حتی از مشاهده فیلم‌های دادگاه برخی قاتلان احساس می‌کردی با یک بازیگر طرف هستی؛ با کسی که روی همه حرکات دست و نگاه و سرش فکر شده است و طبق برنامه‌ریزی عمل می‌کند و تلاش دارد بر قاضی تاثیرگذار باشد. در برخی جلسات پنهان‌کاری در کارهای متهم مشهود بود ولی در مصاحبه‌ای که با حنایی داشتم، هرگز احساس نکردم چیزی را پنهان می‌کند و دروغ می‌گوید.»
چرا از قاتلان زنجیره‌ای دیگر در این سال‌ها چیزی ساخته نشد؟
رویا کریمی مجد می‌گوید: «تاثیری که مستندسازی در مستند کردن تاریخ اجتماعی یک جامعه دارد، بسیار مهم است. این مستند ساخته شد ولی چرا در این همه سال بعد از آن کسی در ایران در مورد سعید حنایی‌های دیگر فیلمی نساخت و نمی‌سازد، سوالی است که باید از آن‌ها که در ایران هستند، پرسید.»
رویا کریمی مجد می‌گوید: «دو نکته در این پرونده خیلی مهم بود؛ یکی توجه به جزيیات ماجرا و این که در یک شهرستان اتفاق می‌افتد و دیگری جسارت مازیار بهاری. با توجه به این که سعید حنایی از همان لحظه بازداشت، چهره و نوع برخوردش که از دوربین‌ها پنهان نبودند، نشان می‌داد فردی است که تلاش دارد خودش را از یک جامعه مذهبی معرفی می‌کند، پی‌گیری کردن این پرونده جسارتی می‌خواست که مازیار بهاری داشت.»
آیا حنایی چیزهایی گفت که در مستند نیامده باشد؟
به گفته رویا کریمی مجد، سعید حنایی در بخشی از صحبت‌هایش، حرف‌هایی می‌زده که از ناخودآگاه او نشأت می‌گرفته است؛ مثل حکایت‌هایی از خشونت مادرش در کودکی که در مورد او و سایر کودکان در خانه رخ می‌داده است. حنایی در کودکی مورد خشونت خانگی قرار داشته است؛ صحبت‌هایی که از زبان خود حنایی در فیلم نیست ولی مادرش در بخش‌هایی از مصاحبه با مازیار بهاری، به آن‌ها اشاره می‌کند که تن سعید را با با دندان گاز می‌گرفتم و می‌کندم و همیشه جای ناخن‌هایم بر بدن او مشخص بود.
در زمان ساخت فیلم، بیشتر از جنبه معضل اجتماعی به آن نگاه شده یا بُعد احساسی و عاطفی آن پر رنگ بوده است؟
و عنکبوت آمد فیلمی است تاثیرگذار که هم جنبه‌های اجتماعی بسیار عمیقی دارد که به مشکلات زنان کارگر جنسی می‌پردازد و هم مساله ازدواج در کودکی را مدنظر قرار داده است. تاثیر عاطفی و اجتماعی در این فیلم به یک اندازه برابری می‌کند.
مازیار بهاری می‌گوید: «فیلم‌سازان زمانی که شروع به ساخت فیلم می‌کنند، در درجه نخست فکر می‌کنند چه‌طور می‌توانند فیلمی بسازند که دیده شود و موضوع آن جذاب باشد و در کنار آن می‌توانند به مساله بزرگ‌تر هم بپردازند. به این معنا که اگر فیلمی دو جنبه را با هم نداشته باشد، فیلم خوبی نیست. یعنی در درجه اول نمی‌توان گفت موضوع باید جذاب باشد و در درجه دوم به یک مساله اجتماعی و یک مساله مهم‌تر بپردازد. این دو لازم و ملزوم هم هستند. یعنی فیلم هم باید موضوع جذابی داشته باشد و هم به یک مساله اجتماعی بپردازد. موضوع حنایی به لحاظ دراماتیک، موضوع و داستان جذابی بود. یک کتاب توسط مانا نیستانی در مورد آن منتشر شد و دو فیلم دیگر هم بعدها در موردش ساخته شده است.»
مازیار بهاری در مستند وعنکبوت آمد، هم‌زمان یک واقعیت بزرگ‌تر را هم نشان می‌دهد که به تصویر کشیدن بازماندگان یا خانواده قربانیان است. او می گوید سعی کرده است بدون آن که بخواهد هیچ‌گونه نظر شخصی در مورد سعید حنایی مطرح کند، این موضوعات را کنار هم قرار دهد و فیلم ترکیبی باشد از شخصی که مادر، خواهر و فرزند یک‌سری انسان دیگر را به قتل رسانده است و بازمانده‌های این جنایت. در ضمن پیدا کردن کسی هم‌چون شخصیت «مهستی» که سرنوشت او می‌تواند سرنوشتی مثل سرنوشت آن ۱۶ زن داشته باشد. مهستی زن جوانی است که در سن ۱۰ سالگی ازدواج کرده بود و با اجبار همسر خود تن‌فروشی می‌کرد.
چرا هنوز از سعید حنایی بعد از فیلمی که مازیار بهاری ساخت، فیلم‌های دیگری هم ساخته می‌شود؟ این امکان هست که در آینده هم از سعید حنایی فیلم ساخته شود؟
مازیار بهاری می‌گوید: «ماجرای سعید حنایی در حقیقت موجب شد یک زخم ۲۰ ساله سر باز کند. در درجه نخست، تا وقتی که این قتل‌ها اتفاق افتادند، در رسانه‌های ایران در مورد کارگران جنسی یا به قول جمهوری اسلامی، زنان خیابانی، چیزی نمی‌شنیدیم. این قتل‌ها باعث شدند که این مساله مطرح شود؛ واقعیتی که در هر شهر ایران وقتی پنج دقیقه در خیابان بایستید، به وضوح قابل مشاهده است. ولی هیچ زمانی در مطبوعات و رسانه‌ها این مساله مطرح نشده بود. ضمن این که فیلمی که من ساختم، یک ماده از قانون مجازات اسلامی را مطرح کرد که می‌گوید اگر معتقد به مهدورالدم بودن شخصی باشید و او را به قتل برسانید، این قتل غیرعمد است و سعید حنایی قصد داشت از این طریق خودش را محق جلوه دهد. مردم به این مورد هم توجه نشان دادند.»
اشاره مازیار بهاری به تبصره ۲ ماده ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی وقت و ماده ۲۲۶ همین قانون وقت است. در حال حاضر این مورد در ماده ۳۰۳ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ به شکل دیگری وجود دارد. در سالی که سعید حنایی ۱۶ زن را به قتل رساند، قانون قبل از سال ۱۳۹۲ حاکم بود.
با توجه به این که در فیلم، خاطرات جنگ حنایی، عقاید مذهبی و پشتیبانی افراد زیادی از جامعه از عمل او را نشان می‌دهیم، بیان‌گر واقعیتی بزرگ‌تر در جامعه ایران است که بسیاری از داستان‌های تخیلی و رمان‌ها هم نمی‌توانند این همه جنبه مختلف جامعه را در خود نشان دهند. موضوع جذابی است و این امکان هست که در آینده هم باز در موردش کار شود.
عنکبوت مقدس و عنکبوت چه‌قدر می‌توانند موفق باشند؟
مازیار بهاری می‌گوید: «هیچ‌کدام از این دو فیلم را هنوز ندیده‌ام و نمی‌توانم قضاوتی داشته باشم. ولی کارگردان عنکبوت مقدس سناریوی فیلم را در اختیارم قرار داد و به احتمال زیاد، فیلم بهتر از فیلمی است که داخل ایران تولید می‌شود. چون محدودیت‌هایی که در ایران هست، امکان نشان دادن برخی واقعیت‌ها را نمی‌دهند. ولی فیلم ساخته شده در خارج از ایران می‌تواند مسایل را خیلی بازتر نشان دهد.»
اگر به سال‌های گذشته برگردید و قصد ساخت همین مستند را داشته باشید، آیا با زاویه دید دیگری به آن می‌نگرید؟
سازنده مستند و عنکبوت آمد بعید می‌داند اگر به سال‌های گذشته بازگردد، زاویه دید‌ش در ساخت این مستند تغییر کند. او توضیح می‌دهد: «زاویه دیدم در این مستند بسیار درست و خنثی است. تنها سعی کردم وقایع مختلف را پشت سر هم نشان دهم و با این شیوه سعی کنم فیلم تاثیرگذار باشد. فکر کنم اگر خودم در فیلم دخالت می‌کردم، به این حد تاثیرگذار نبود.»
گفتوگو با کدام شخصیت‌ها در این مستند شما را بیشتر تحت تاثیر قرار داد؟
دو شخصیت در این مستند تاثیر بسیاری بر فلیم‌ساز داشته‌اند؛ «سحر» و «سارا»، دخترانِ زنِ تن‌فروشی که به دست سعید حنایی به قتل رسیدند. بهاری می‌گوید: «من فیلم‌های مختلف بسیاری در مورد مسايل تلخ ساخته‌ام. در افغانستان، ایران، عراق و آفریقا فیلم‌های بسیاری ساخته‌ام و سعی می‌کنم شخصا درگیر شخصیت‌ها و موضوعات فیلم نشوم. ولی در این مورد واقعا نمی‌توانستم درگیر نشوم. به همین دلیل بعد از این که فیلم به اتمام رسید، این دو کودک را با یک بنگاه خیریه در مشهد در تماس گذاشتم که به خانواده‌ای که این دو دختر بچه با آن‌ها زندگی می‌کردند، کمک کنند. متاسفانه چند سال قبل این ارتباط قطع شد و دوستی که این تماس را برقرار کرده بود، درگذشت و چون در ایران نیستم، نمی‌توانم کاری کنم. خیلی علاقه‌مندم که هنوز اگر امکانش باشد، به این دو دختر کمک کنم.»
مازیار بهاری شخصیت مهستی، دختر جوان تن‌فروشی که از سن ۱۰ سالگی به ازدواج پسر جوانی در آمده و بعد به اجبارى همسرش مجبور به تن‌فروشی شده بود را دیگر شخصیت تاثیرگذار این مستند می‌داند که تاثیر عمیقی بر او گذاشته بود: «مصاحبه رویا کریمی مجد با مهستی خیلی مرا تحت تاثیر قرار داد. چون گوش دادن به آن گفتوگو خیلی سخت بود.»
مازیار بهاری می‌گوید اگر دوباره بخواهد فیلم سعید حنایی را بسازد، فیلمی مثل و عنکبوت آمد ساخته می‌شود. دلیل آن را هم چنین توضیح می‌دهد: «جایی در فیلم نیست که بخواهم خودم را در آن نشان بدهم یا بخواهم نظر خودم را مطرح کنم.»
آیا سوالی هست که از افراد این مستند نپرسیده باشید یا پرسیده باشید که بخواهید بعد از سال‌ها آن پرسش را تغییر دهید؟
مازیار بهاری با بیان این که اگر به سال ۱۳۸۱ بازگردد، شاید از مادر، برادر یا همسر سعید حنایی بیشتر سوال می‌پرسید، اضافه می‌کند: «برادر سعید حنایی در مسابقات خروس جنگی شرکت می‌کرد. یک بار مرا با خودش به این مسابقات برد. این مسابقات خروس جنگی یکی از وحشتناک‌ترین تجربه‌های زندگی من است. در این مسابقات، ناخن‌های خروس جنگی‌ها را تیز می‌کنند و به جان هم می‌اندازند. در ایران این کار قدغن است. آن زمان، در سال ۱۳۸۱، میلیونی روی این خروس‌ها شرط بندی می‌کردند. لحظاتی که متاسفم نتوانستم فیلم‌برداری کنم، مربوط به این مسابقات می‌شود. شاید اگر اصرار می‌کردم، به من اجازه فیلم‌برداری از این صحنه‌ها را می‌دادند. آن تنها موردی است که تاسف می‌خورم که فیلم‌برداری نکردم. اگر این کار را کرده بودم، در فیلم می‌گنجاندم.»
چه ویژگی خاصی در مورد سعید حنایی وجود داشت؟
رویا کریمی مجد که در مورد قاتلان بسیاری گزارش نوشته است، می‌گوید: «ویژگی مهم سعید حنایی، شیوه به قتل رساندن زنان توسط او بود. زمان زیادی طول می‌کشید از وقتی که جسد زنی پیدا تا هنگامی که شناسایی شود و خانواده سراغش بروند. این فاصله زمانی نشان می‌داد رابطه این زنان با جامعه و خانواده یک رابطه معمولی نیست. بعد هم مشخص شد تمام این زنان در یک فایل مشخصی پرونده داشتند؛ فایلی که حدس زده می‌شد در اختیار سعید حنایی قرار داده شده بود. چون برادرش در ستاد امر به معروف و نهی از منکر کار می‌کرد و همه این زنان به جز یک نفر اولی که به قتل رسانده بود، در آن منطقه کار می‌کردند و پرونده داشتند.»
این روزنامه‌نگار می‌گوید: «روزی که برای اعدام سعید حنایی به زندان وکیل‌آباد مشهد رفتیم، او را خیلی نمایشی بین خبرنگاران آوردند و مصاحبه کرد. دقایقی قبل از اجرای حکم اعدام می‌گفت اگر مرا آزاد کنند و ببخشند، حاضرم تا پایان عمرم به صحراهای طبس بروم و کار کنم. اصلا انتظار نداشت اعدام شود. وقتی در را بستند، یک در فلزی بود که روی آن یک دریچه کوچک وجود داشت، من دیدم یک مردی پشت در ایستاده و دریچه را باز کرده است و گریه می‌کند. جلو رفتم و پرسیدم چرا گریه می‌کنی؟ پاسخ داد نمی‌دانی چه‌قدر این مرد مهربان و دوست داشتنی بود، اصلا نمی‌شود فکر کرد این آدم کسی را بکشد. در همین میان صدای فریادهای حنایی بلند شد که می‌گفت قرم‌ساق‌ها قرار ما این نبود! صدای دست و پا زدن و حرکت بدنی خیلی شدید به گوش می‌رسید که انگار یک تنش و درگیری پشت این درها وجود دارد که این مردی که گریه می‌کرد، دریچه را بست و رفت. بعد هم جسد سعید حنایی را از مقابل چشمان حاضرین عبور دادند.»
کریمی مجد می‌گوید مجموعه این عوامل را که کنار هم قرار می‌دهد، یک پرونده مبهم است؛ آیا واقعا سعید حنایی تنها قاتل این پرونده بود؟
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر