شاعری که گفته بود «چه‌گونه آفتاب با سنگ قبر تو می‌جنگد؟!»، روز ۱۸ دی سال ۱۴۰۰ به دلیل تعلل مسوولان زندان «اوین» در انتقال او به بیمارستان، به زیر خاک رفت.
بکتاش آبتین، شاعر، فیلم‌ساز و زندانی سیاسی ایرانی است که مضامین اجتماعی و سیاسی در اشعار و آثار سینمایی او به طور مشخص مورد تاکید بودند. «زن» به عنوان یکی از بارزترین مضامین اشعار بکتاش آبتین شناخته می‌شود. «فرشته خانم» از معروف‌ترین اشعار او است و راوی این شعر، زنی تن‌فروش است.
در «روز جهانی زن»، در گفت‌وگو با چند شاعر و از نزدیکان بکتاش آبتین، به نقش زنان در آثار این شاعر پرداخته‌ایم.
***
بکتاش آبتین که بود؟
«بکتاش آبتین»، فیلم‌ساز، شاعر، نویسنده، منتقد و زندانی سیاسی ایرانی متولد ۲۵ آذر ۱۳۵۳ در محله شهر ری تهران بود که به دلیل تاخیر در اعزام به بیمارستان، در اثر ابتلا به کرونا درگذشت.
این عضو «کانون نویسندگان ایران» در پی ابتلا به ویروس کرونا و اقدام دیرهنگام مسوولان زندان «اوین» برای انتقالش به بیمارستان، تعلل در روند درمان او و تاخیر در اعطای مرخصی از زندان، ۱۸ دی ۱۴۰۰ در بیمارستان «ساسان» تهران درگذشت.
از مجموعه کتاب‌های منتشر شده آبتین می‌توان به «و پای من که قلم شد نوشت برگردیم»، «مژه‌ها، چشم‌هایم را بخیه کرده‌اند»، «شناسنامه خلوت»، «پتک» و«در میمون خودم پدربزرگم» اشاره کرد.
او از اوایل دهه ۱۳۸۰ کار فیلم‌سازی خود را آغاز کرد و مستندهایی در مورد زندگی هنرمندانی هم‌چون «لوریس چکناواریان»، «علیشاه مولوی»، «همایون خرم» و «ناصر زرافشان» ساخت.
نگاه بکتاش آبتین به زن در شعرهایش چه‌گونه بود؟
«علیرضا بهنام»، شاعر و مترجم در مورد رویکرد بکتاش آبتین و شعرش به مقوله زن می‌گوید: «آبتین چه در دوره‌ای که در کتاب نخست خود غزل کار کرد و چه از کتاب دوم خود که به سمت شعر موسوم به شعر دهه ۷۰ رفت و تا کتاب‌های آخرش که نوعی از شعر ساده را در واقع دنبال می‌کرد، همواره به مقوله زن به عنوان یک مساله انسانی نگاه می‌کرد. ما حتی در دوره غزل‌سرایی آبتین هم نگاه تغزلی که علی‌القاعده در آن قالب خودش را به شاعر تحمیل می‌کند، نمی‌دیدیم.»
بهنام ادامه می‌دهد: «بکتاش آبتین در دوره‌های شعر دهه ۷۰ خود شعری دارد که بسیار در موردش صحبت شده است. این شعر از زبان یک زن بیان می‌شود و راوی زن را در واقع خیلی جالب اجرا کرده است؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت زبان شعر از حالت اقتدارگرایی که در شعر مردانه است، فاصله می‌گیرد و با شکستن کلمات و ایجاد تداعی‌های مختلف و گشتن به دور موضوع به جای بیان مستقیم، لحن و حال و هوای زنانه را در شعرش ایجاد کرده است. به لحاظ مضمونی، این شعر بکتاش بسیار خاص است چون زن راویِ شعر، کارگر جنسی است و اشاراتی که به تلویح در این شعر به شغل این زن می‌شود، جالب، دقیق و خیال‌انگیز است و در عین حال گویای وضعیت نابسامان راوی هم هست و هم‌حسی مخاطب را نیز بر می‌انگیزد. این که این همه ویژگی در یک شعر جمع شده باشند، کمتر در میان هم‌نسلان بکتاش دیده شده و این شعر او اثری بسیار برجسته است. در مجموعه شناسنامه خلوت که مجموعه آثار هایکو مانند بکتاش آبتین است، شعرها به نوعی مفهومی همراه با یک عکس سروده شده‌اند و کتاب بر همین اساس تولید شده است. در این کتاب، باز شاهد این هستیم که یکی در میان شعرها درباره دغدغه‌های انسانی با تکیه بر مقوله زن و دغدغه‌های اجتماعی است.»
عشق در شعرهای بکتاش آبتین چه‌طور روایت می‌شود؟
به گفته علیرضا بهنام، آبتین در عاشقانه‌های خود وارد راز و نیاز و یا فضای انکار عشق نمی‌شود بلکه آن را به مفهوم یک رابطه برابر انسانی تصور و در تصویرسازی‌هایش به گونه‌ای عمل می‌کند که خاصیت برابری در شعرش نمود می‌یابد. در واقع، ارزش برابر راوی و مخاطب در شعر لحاظ می‌شود.
همه اشعار بکتاش آبتین منتشر نشده‌اند. این شاعر در یکی از سخنرانی‌های خود با اشاره به این موضوع گفته بود بخشی از مهم‌ترین اشعارش چاپ نشده باقی مانده ولی به فراخور موقعیت‌هایی که آن‌ها را خوانده است، شنیده شده‌اند.
علیرضا بهنام شاعر، دوست نزدیک آبتین می‌گوید: «کارنامه بکتاش آبتین به عنوان شاعر مرد، نشان دهنده نوع برخورد او با مقوله انسان به طور عام و زن به طور خاص است که برخوردی بسیار انسانی و عدالت خواهانه می‌توان بر آن نام نهاد.»
در تمام آثار بکتاش آبتین، دغدغه‌های انسانی همراه با دغدغه‌های اجتماعی شاعر حضور دارند.
زنان در اشعار یک شاعر مرد به نام بکتاش آبتین چه نقشی دارند؟
«شیدا محمدی»، شاعر و از دوستان نزدیک بکتاش آبتین اشعار او را به عنوان یک شاعر مرد چنین بررسی می‌کند: «آبتین را با شعرهای تغزلی و غنایی‌اش می‌شناسم. او شعر را با شعرهای عاشقانه شروع کرد و این نشان دهنده تسلط شاعر بر وزن عروضی و شعر کلاسیک است. زبان و محوریت معنایی غزل‌های او، زبان معاصر است و دربرگیرنده روایت زندگی یک انسان معاصر.»
محمدی اضافه می‌کند: «می‌توان گفت آبتین یکی از معدود شاعران مردی است که یکی از لطیف‌ترین، مهربان‌ترین و غنی‌ترین نگاه‌ها را به زنان دارد؛ یعنی به زن و یا معشوق در شعرهایش نگاه انتقام‌گر خشن یا سلطه‌گری که در برخی اشعار شاعران هم‌جنس او موجود است، وجود ندارد. در عین حال، آرایه‌های لفظی و معنایی در شعرهای آبتین خیلی زیبا به کار رفته‌اند.»
شاعر کتاب‌های «یواش‌های قرمز» در مورد زبان اشعار بکتاش آبتین می‌گوید: «تقابل‌های زیبای زبانی در شعرهای آبتین موج می‌زند. البته گاه به اسراف از آن‌ها استفاده می‌کند. او به مخاطب القا می‌کند که شاعر یا عاشق نگاه مهربان، لطیف و در عین حال پر از مهر و احترامی به این معشوق دارد و حتی وقتی حضور ندارد، این نگاه از معشوق دور نمی‌شود.»
شعر فرشته خانم چرا مهم است؟
شعر فرشته خانم که روایت زندگی یک کارگر جنسی است، از اهمیت بسیاری در میان سروده‌های بکتاش آبتین برخوردار است؛ چرا که شاعر از زبان یک مرد به خوبی توانسته است مخاطب را با زوایای فرشته خانم مواجه کند.
به گفته شیدا محمدی، شاعر و نویسنده، بکتاش آبتین در این شعر از زبان یک زن تن‌فروش، به ابزارهای قدرت، هنجارها و سنتی که جامعه را دو سویه کرده است، اعتراض می‌کند: «معشوق بکتاش آبتین از جایی به بعد کم کم تبدیل می‌شود به یک شعر اعتراضی؛ یعنی عاشق معترض چه اعتراض به معشوقی که نیست، کم کم زبان شاعر، زبان معترضی می‌شود و معشوق فردی به معشوق اجتماعی بدل می‌شود. کم کم بکتاش آبتین اجتماع را وارد حوزه زبانی خود می‌کند.»
محمدی شعر فرشته خانم، سروده بکتاش آبتین در سال ۱۳۸۵ را از این جهت مهم ارزیابی می‌کند: «اگر شاعران زن شعر در مورد زنان سروده یا در شعر خود با زبان زنانه، دنیای این قشر را تصویر کرده‌اند، خیلی دور از انتظار نیست ولی یک شاعر مرد به شکلی بسیار قدرتمند با آرایه‌های لفظی و با قافیه ام که در این شعر به کار برده است، ضرب‌آهنگ تند، هیجان، اضطراب و آشوب درونی این زن را بسیار زیبا به مخاطب خود منتقل می‌کند.»
شعر فرشته خانم به تنهایی تصویرگر و زبان معاصر است و روایت‌گر درد و رنج انسان‌هایی که به حاشیه رانده شده و حکومت و سنت و حتی برخی از زنانی که در گروه «به‌هنجار» جمع شده‌اند، سعی می‌کنند انکار کنند.
شیدا محمدی می‌گوید: «شاعر در این شعر از دردی می‌گوید که انگار درونی شده است. آبتین به قدری در شعر فرشته خانم، زن است و به قدری زبان این شعر، غنایی، لطیف، معترض و آزاد است که احساس می‌کنیم انگار خود راوی یا شاعر، زن است.»
«شوکا حسینی»، کارشناس ارشد زبان‌شناسی و روان‌شناسی بالینی می‌گوید: «طرز فکر و مولفه‌هایی که بکتاش آبتین در شعر به کار برده، خیلی شبیه زندگی واقعی و اجتماعی او بوده است.»
این شاعر و منتقد در حوزه ادبیات و هنر می‌گوید: «آبتین به عنوان یک فرد از دنیا نرفت بلکه به عنوان کنش‌گر اجتماعی کشته شد و این نشان دهنده شخصیت او است. بکتاش همین روحیه را در شعرها و زندگی خود داشت.»
به گفته نویسنده کتاب «خیابان‌های سرم»، بکتاش آبتین همان‌طور که تحت عنوان آزادی بیان در زیست اجتماعی و کنش‌گری خود با مراکز قدرت روبه‌رو و با آن‌ها دچار چالش شد و می‌خواست روزنه‌هایی ایجاد کند، با ورود در عرصه‌ای که در حاشیه رانده شده است نیز این روحیه را با خود داشت: «در جامعه امروز ما یکی از چند مساله مهم، در حاشیه رانده شده زن است.»
شوکا حسینی می‌گوید: «بکتاش در راستای کنش‌گری خود، یکی از سوژه‌هایی که مدنظر داشت، زن بود. او با جنبش‌های فمنیستی بسیار همکاری می‌کرد. اولویت داشتن کنش‌گری آبتین در بخش اشعار عاشقانه و اجتماعی خود و تمرکزش بر آزادی بیان باعث شده بودند رفتار عاشقانه‌اش با زن هم بخشی از کنش‌گری اجتماعی او باشد.»
به گفته این نویسنده، حتی از خلال شعرهای عاشقانه بکتاش آبتین در مورد معشوقش هم می‌توان عناصری از نگاه این شاعر به مساله زن به عنوان یک موضوع دید.
شوکا حسینی معتقد است بکتاش آبتین چند شعر برجسته دارد که اساسا در آن‌ها زن‌محور است.
او مهم‌ترین شعر بکتاش آبتین در این حوزه را فرشته خانم می‌داند و آن را نماینده واقعی یک نوشتار زنانه عنوان می‌کند: «اگر فرض کنیم یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نوشتار زنانه، تکثر معنا و تصویر و انباشت آوانگاری باشد، شعر بکتاش خیلی زیاد این ویژگی را دارد.»
نویسنده کتاب خیابان‌های سرم، تنها نقد موجود بر شعر فرشته خانم، اثر بکتاش آبتین را در سطر پایانی آن عنوان می‌کند که کارکرد ساخته شده نظام‌های عرفی، اجتماعی و دینی از زن را تعریف کرده است و می‌گوید زن باید پارسا، پاک‌دامن و فرشته باشد.
به گفته شوکا حسینی، این مساله هم می‌تواند نقطه عطفی برای شعر و هم نقد تندی بر آن باشد.
بخشی از شعر بلند فرشته خانم
و هر روز
انگشت‌های مردی فاتح
فاتحه می‌‌خواند بر تنم!
هر كه اشاره می‌كند منم!
هزار اسم دارم هر نامی كه می‌شنوم بر می‌گردم!
مهتابم ستاره‌ام سحرم
تا صبح نمی‌خوابم شبم!
وهزار اسم ديگر باز منم!
فقط گاهی در شناسنامه و در رويای مادرم
فرشته‌ام !
نيستم؟!
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر