حبیب‌الله زانیچ‌ خواه، شهروند بهایی و پدر گراورسازی رنگی ایران

ایران را تمامی ایرانیان، فارغ از عقاید شخصی، دین یا مذهب‌ خود ساخته‌اند. خبرنگاران و شهروندخبرنگاران «ایران‌وایر» در مجموعه‌ای، چهره‌های برجسته اقلیت‌های دینی و مذهبی را معرفی می‌کنند. شما هم اگر با شخصیت‌های برجسته اقلیت‌های دینی آشنایی دارید یا داستان زندگی و خدمات آن‌ها را می‌دانید، با ایمیل [email protected] تماس بگیرید و روایت خود را با ما در میان بگذارید.

***

استاد «حبیب‌الله زانیچ خواه» برای بسیاری از اهالی قلم و مطبوعاتی‌های قدیمی، نامی آشنا است. آن‌ها، آن چهره متبسم و آرام را به خاطر می‌آورند که از صبح تا شب در کارگاه خود در خیابان لاله‌زار برای سر وقت رساندن درخواست مشتری مشغول به کار بود. تاخیر در کارش مفهوم نداشت و هیچ‌کس از او بد قولی در رساندن اوراق چاپی به یاد ندارد. 

حبیب‌الله زانیچ خواه از پیشگامان فن چاپ و کاربرد گراور رنگی در مطبوعات ایران بود. اولین فردی بود که چاپ چهاررنگ را در ایران راه‌اندازی کرد  به همین دلیل او را پدر گراورسازی رنگی در ایران می‌نامند. گراورسازی (Gravure) فن چاپ یک تصویر بر روی یک سطح عموما کاغذ یا گاهی پارچه، چرم، پلاستیک و سطوح دیگر است. در گذشته، از این فن برای چاپ نشریات رنگی استفاده می‌کرده‌اند.  

زانیچ خواه پس از فارغ‌التحصیل شدن از مدرسه دارالفنون به یادگیری صنعت چاپ و گراورسازی رو آورد. در آن دوران به دلیل کم بودن افراد متخصص و آشنا با روش‌های جدید چاپ، همچنین کمبود وسایل و تجهیزات چاپ و گراور، کارکردن در این رشته، سخت و با مشکلات فراوانی همراه بود و تعداد کمی از افراد به این حرفه اشتغال داشتند. ولی زانیچ خواه فردی نبود که مشکلات او را به عقب‌نشینی وادارد. او مصمم بود تا فن چاپ و گراورسازی را فرا بگیرد و در همین حرفه به کار مشغول شود. 

حبیب در کارگاه چاپ استاد «آذرآبادگان» که از اساتید معروف صنعت چاپ در آن زمان بود، شروع به کار کرد. او مانند یک هنرجوی تازه‌کار با دقت و تلاش توام با گوش‌ دادن و حرف‌شنوی از استاد توانست در عرض چند سال تمام فنون و رموز کار را فرا گیرد و پس از بازنشستگی استاد آذرآبادگان، جانشین شایسته‌ای به جای او در کارگاه شود و همچون استادش، مورد اعتماد و اطمینان ناشرین کتاب‌ها و روزنامه‌ها قرار گیرد.

زانیچ خواه در جوانی از طریق آذرآبادگان با دیانت بهایی آشنا شد و پس از مدتی مطالعه و تحقیق به آیین بهایی درآمد. همسر زانیچ خواه مسلمان بود؛ ولی اختلاف عقیده این زوج هیچ‌گاه خللی در پیوند زناشویی ایشان ایجاد نکرد و تا پایان عمر، هر کدام بر ایمان قلبی خود باقی ماندند. 

یکی از آشنایان حبیب‌الله زانیچ خواه، او را این‌گونه توصیف میکند: «خصلت دیگری که او را در همه عمر به جلو بُرد و نگذاشت در هیچ ایستگاهی برای مدت طولانی درنگ کند، تعلق خاطر بی‌چون و چرایش بود به کشورش و اشتیاقش به اینکه ایران در فنی که او بدان اشتغال داشت، از اروپا عقب نماند.»

همین خصلت حبیب‌الله زانیچ خواه بود که او را برای برای آشنایی با متدهای نوین صنعت چاپ راهی اروپا کرد. او یک سال را در بلژیک به کسب مهارت بیشتر و آشنایی با تکنیک‌ها و ابزار پیشرفته صنعت چاپ گذراند. 

زانیچ خواه پس از پایان موفقیت‌آمیز دوره آموزشی در بلژیک به ایران بازگشت. در آن زمان، او تبدیل به یک متخصص ورزیده و آشنا با تکنیک‌های پیشرفته و نو در فن چاپ شده بود. دانش او همراه با تجربه‌ای که از شاگردی استاد آذرآبادگان و کار در کارگاه چاپ و نشر او پیدا کرده بود، بسیاری از ناشران و موسسات مطبوعاتی را مشتاق همکاری و استخدام زانیچ خواه کرده بود. 

سرانجام، زانیچ خواه همکاری خود را با موسسه مطبوعاتی اطلاعات آغاز کرد. موسسه اطلاعات، قدیمی‌ترین موسسه در ایران است که در زمینه نشر کتاب، نشریه، روزنامه و صنعت چاپ فعالیت دارد. موسسه اطلاعات این فرصت را در اختیار زانیچ خواه قرار داد تا با استفاده از دانش و ابتکارات خود، سطح مطبوعات موسسه را بالا ببرد. یکی از نخستین نوآوری‌های زانیچ خواه در موسسه اطلاعات انتشار تصویر چهار رنگ بر جلد نشریه اطلاعات ماهانه بود. این ابتکار، تیراژ مجله را بالا برد و گراور رنگی را در ایران باب کرد. 

حبیب‌الله زانیچ خواه به دفعات از طرف موسسه اطلاعات به کشورهای مختلف اروپایی از جمله آلمان و فرانسه سفر کرد. او در این سفرها با شیوه‌ها و ابزارهای جدید صنعت چاپ آشنا می‌شد و در بازگشت، آن‌ها را در موسسه اطلاعات پیاده کرد. از جمله این موارد، زانیچ خواه برای نخستین بار از ماشینهای روتاتیو Rotative یا ماشین دوار چاپ در موسسه اطلاعات استفاده کرد. ماشین دوار چاپ، انقلاب عظیمی در چاپ روزنامه بود. این دستگاه، سرعت چاپ را به ميزان غيرمنتظره‌اى بالا می‌برد و ده‌ها هزار ورق در هر ساعت از ماشين خارج مى‌شد. ماشین چاپ روتاتیو فقط در بخش چاپ مطبوعات در ایران مورد استفاده قرار نگرفت؛ بلکه در نشر گسترده کتب علمی و آموزشی هم مورد استفاده قرار گرفت. 

حضور امثال حبیب‌الله زانیچ خواه موجب شد تا موسسه اطلاعات به عنوان مدرن‌ترین موسسه مطبوعاتی کشور در پیش از انقلاب اسلامی شناخته شود. به خاطر تقاضاهای مکرر مطبوعات و ناشران دیگر، زانیچ خواه با حفظ همکاری با موسسه اطلاعات، موسسه گراورسازی خودش را هم تاسیس کرد تا بتواند به نهادهای فرهنگی، آموزشی و مطبوعاتی دیگر هم خدمات ارائه دهد. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حبیب‌الله زانیچ خواه مانند بسیاری از بهاییان مجبور به مهاجرت شد. در ۳۱نوامبر۲۰۰۱، زانیچ خواه پیرمرد بذله‌گو و خوشرویی که سهم انکارناپذیری در پیشرفت صنعت چاپ و گرافیک ایران دارد، در سن ۸۸ سالگی (بعضی منابع سن او را ۹۱ سال نوشته‌اند) در شهر لس‌آنجلس امریکا با مراسم مذهبی آیین بهایی به خاک سپرده شد.