همکاری دانشمندان ایرانی و آمریکایی برای احیای دریاچه ارومیه

در اقدامی بسیار کم‌سابقه، استادان دانشگاه‌های ایران و آمریکا همکاری مشترکی را برای تحقیق در مورد احیای دریاچه ارومیه انجام دادند. نتایج پژوهش مشترک تیم تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس و تیم تحقیقاتی دانشگاه ایالتی یوتا اکنون در یک ژورنال علمی منتشر شده است. دریاچه ارومیه و دریاچه «گریت سالت» در ایالت یوتای آمریکا خواهرخوانده یکدیگر محسوب می‌شوند؛ هر دو از زمره دریاچه‌های شور هستند و مساحت زیادی از هر دو در دهه‌های اخیر خشک شده است. 

***

پژوهشگران دانشگاه‌های ایران و آمریکا به تازگی همکاری مشترکی را آغاز کردند که در دهه‌های اخیر بسیار نادر بوده است؛ همکاری علمی با موضوع احیای دریاچه ارومیه.

این همکاری علمی بین محققان آمریکایی از دانشگاه ایالتی «یوتا» و گروهی به سرپرستی دکتر «سمیه سیما»، عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه تربیت مدرس، انجام شد.

دریاچه «گریت سالت» در ایالت یوتای آمریکا شباهت‌های بسیاری به دریاچه ارومیه دارد و در سال‌های اخیر از این دو دریاچه نمک با عنوان «خواهرخوانده» یاد می‌شود.

همچون دریاچه گریت سالت که در حال خشک شدن است، دریاچه ارومیه نیز طی دو دهه اخیر بیش از ۹۰ درصد آبش خشک شده است.

تحقیق مشترک بین پژوهشگران ایران و آمریکا به ویژه بر اکوسیستم دریاچه تمرکز داشت؛ هر چه تراز آب دریاچه ارومیه پایین‌تر می‌رود، بر میزان شوری افزوده می‌شود و حیات گونه‌های جانوری و گیاهی محل با خطر بیشتری مواجه می‌شود.

دریاچه ارومیه زیستگاه آرتمیا (میگوی آب شور) است که بسیاری از جانوران دریاچه و اطراف دریاچه از آن تغذیه می‌کنند.

با افزایش شوری آب از جمعیت آرتمیا کاسته شده و حیات جانورانی که از آن تغذیه می‌کنند، از جمله فلامینگوها و سایر پرندگان محل، به خطر افتاده است.

در حال حاضر تراز آب دریاچه ارومیه به حدی پایین است که قایق‌های گردشگری باید با تراکتور حدود یک کیلومتر از خط ساحل جلو برده شوند تا در محلی مناسب به آب انداخته شوند.

تیم تحقیقاتی ایرانی - آمریکایی در پژوهش خود به تحلیل داده‌های دریاچه ارومیه در چهار دهه اخیر پرداخت و ۸ معیار را برای «سلامت و خدمات اکوسیستمی گسترده» دریاچه تعریف کرد.

نتیجه تحقیقات این تیم در تازه‌ترین شماره نشریه علمی «ژورنال هیدرولوژی» منتشر شده است.

یکی از یافته‌های مهم این پژوهش این است که «تلاش برای رسیدن به یک تراز آب ثابت (به عنوان تراز اکولوژیک) لزوما به احیای کارکردهای اصلی دریاچه ارومیه منجر نخواهد شد». محققان پیشنهاد کرده‌اند به جای چنین تلاشی، «یک رویکرد جامع و با لحاظ کردن طیف گسترده‌ای از خدمات اکوسیستمی شامل سلامت، کیفیت آب، اقتصاد، اکولوژی و تفریح و گردشگری» به کار گرفته شود.

تیم دانشگاه تربیت مدرس زیر نظر دکتر سمیه سیما بود و سرپرستی تیم دانشگاه یوتا را دکتر «دیوید روزنبرگ»، استاد مهندسی تحلیل سیستم‌های منابع آب و محیط زیست، برعهده داشت.

دیگر اعضای تیم آمریکایی دکتر «وِین ورتسباگ»، دکتر «سارا نول» و دکتر «کارین کتنرینگ» بودند.

سمیه سیما می‌گوید: «در حال حاضر در یک نقطه عطف هستیم و هر اقدام کوچکی مهم است. باید همین الان برای احیای دریاچه اقدام کنیم و اقدامات مثبت را تداوم دهیم. هرگونه کوتاهی و بی‌توجهی می‌تواند ما را به شرایط نامطلوب قبل از تثبیت برگرداند.»

دیوید روزنبرگ نیز می‌گوید: «نمی‌توانیم بگوییم بازگردان دریاچه به فلان عدد جادویی یکباره تمام وضعیت را بهبود می‌دهد. در عوض، باید ببینم خدمات اکوسیستمی دریاچه چه ارتباطی با یکدیگر دارند و تغییر در تراز آب دریاچه چگونه می‌تواند به مرور زمان بر این خدمات اکوسیستمی تاثیر بگذارد.»

محققان برای شفاف بودن کامل همکاری‌شان و همچنین در استقبال از همکاری‌های بعدی، نتایج تحقیق خود را به صورت رایگان در دسترس همگان قرار داده‌اند.

سمیه سیما می‌گوید: «این همکاری علمی مشترک بین محققان ایرانی و آمریکایی ارزشمند است؛ چرا که ما مسائل مشترک زیادی در خصوص این موضوع داریم که از طریق تبادل تجربيات و سوابق تحقيقات انجام شده در دو کشور بهتر قادر به حل آنها خواهیم بود.»

روند خشک شدن دریاچه‌های ارومیه و گریت سالت مشکلات مشابهی را در ایران و آمریکا پدید آورده است. در هر دو محل، این پدیده به پیدایش معضلات جدی زیست محیطی منجر شده و تهدید ناشی از گرد و غبار و همچنین خسارت‌های اکولوژیکی نگرانی‌های جدی را به همراه داشته است.

وبسایت «ستاد احیای دریاچه ارومیه» در توضیح شباهت‌های فراوان این دریاچه با دریاچه گریت سالت در آمریکا نوشته است: هر دو در تهدید جدی قرار دارند؛ با در نظر داشتن این نکته که هر دو دریاچه تحت تاثیر دوره‌های اقلیمی و انحرافات آبی در نوسان‌اند، مساحت نرمال هر دو بسیار نزدیک به هم است (دریاچه گریت سالت با مساحت ۴۳۰۰ کیلومتر مربع و دریاچه ارومیه با مساحت ۵۱۰۰ کیلومتر مربع)؛ هر دو در ارتفاع مشابهی قرار گرفته‌اند (دریاچه گریت سالت در ۱۲۸۰ متری و دریاچه ارومیه در ۱۲۷۵ متری)؛ حوضه هر دو دریاچه از سه ایالت یا استان می‌گذرد و از این رو، با مسائل مدیریت آب پیچیده‌ای روبه‌رو هستند؛ اقلیم هر دو دریاچه نیز مشابه و دارای تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد است.