جمهوری اسلامی در فاصله سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ نیز تحریم نفتی شده بود و بعد از برجام تولید و صادرات نفت خود را افزایش داد، اما احیای صادرات نفت ایران بسیار بیشتر از آن چیزی که آقای روحانی گفته طول کشید و از طرفی برخلاف برجام که در نیمه ۲۰۱۵ امضا شد و از ابتدای سال ۲۰۱۶ به اجرا گذاشته شد، هم اکنون اصولا اطمینانی از لغو تحریمهای آمریکا توسط رئیس‌جمهور آتی این کشور وجود ندارد.
آقای جو بایدن رئیس‌جمهور منتخب آمریکا قول داده که تحریمهای نفتی ایران را لغو کند، با این شرط که ایران "به تعهدات هسته‌ای خود به صورت کامل بازگردد". وی البته همچنین خاطرنشان کرده که بازگشت آمریکا به برجام "آسان نخواهد بود".
آقای بایدن قرار است ۲۰ ژانویه، یعنی شش هفته دیگر کار خود را آغاز کند و بعد از آغاز به کار نیز باید مذاکرات میان ایران و آمریکا انجام شود تا واشنگتن تحریمها را لغو کند.
با اینحال، در لایحه بودجه سال آینده خورشیدی، دولت حسن روحانی صادرات روزانه ۲.۳ میلیون بشکه نفت را پیش‌بینی کرده که ۲ میلیون بشکه بیشتر از سطح کنونی است و حتی محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه مدعی شده که در صورت رفع تحریمهای آمریکا ایران آمادگی برای صادرات ۴.۶ میلیون بشکه نفت (تقریبا دو برابر صادرات نفت ایران در دوران قبل از تحریمها و ۱۵ برابر سطح کنونی صادرات نفت) را نیز دارد.
اعدادی با دقت کم و اما و اگرهای بسیار
قبل از پرداختن به جزئیات ارقامی که توسط آقای روحانی و نوبخت اشاره شده، بهتر است یک دید کلی از وضعیت تولید نفت و صادرات نفت ایران در دوران قبل از برجام داشته باشیم.
بر اساس آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی، اداره اطلاعات انرژی آمریکا و اوپک، تولید روزانه نفت ایران در سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ از ۳.۷ میلیون بشکه به ۲.۸ میلیون بشکه کاهش یافت و صادراتش نیز از ۲.۵ میلیون بشکه به ۱.۵ میلیون بشکه افت کرده بود.
بدین ترتیب صادرات نفت ایران در دوران تحریمهای قبلی (۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵) تنها ۴۰ درصد افت کرده بود، اما بعد از تحریمهای اخیر آمریکا تولید نفت ایران نصف شده و به ۱.۹ میلیون بشکه سقوط کرده است. صادرات روزانه نفت ایران نیز از ۲.۵ میلیون بشکه به زیر ۳۰۰ هزار بشکه رسیده است.
بدین ترتیب، صادرات نفت ایران در دوران کنونی یک پنجم سطح صادرات نفت جمهوری اسلامی در دوران تحریمهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ است.
در دوران قبلی تحریمها، آمریکا تنها مشتریان نفتی ایران را ملزم به محدود کردن خرید نفت ایران کرده بود، اما دولت دونالد ترامپ از نیمه پارسال مشتریان ایران را ملزم به قطع خرید نفت ایران کرده و تنها مشتری علنی نفت ایران چین است که بر اساس آمارهای ۱۰ ماهه گمرک چین، این کشور روزانه ۷۷ هزار بشکه نفت از ایران خریده و ارزش آن از ژانویه تا اکتبر امسال کلا یک میلیارد و ۵۰ میلیون دلار بوده است.
ایران در سال ۲۰۱۸ و قبل از تحریمهای نفتی آمریکا ۶۰ میلیارد دلار صادرات نفت خام داشت.
البته گزارشهای زیادی از صادرات پنهانی نفت ایران به چین، همچنین صادرات نفت جمهوری اسلامی به سوریه و ونزوئلا نیز وجود دارد، با اینحال، آمارهای ردیابی نفتکش‌ها نشان می‌دهد متوسط بارگیری نفت ایران به سمت بازارهای بین‌المللی زیر ۳۰۰ هزار بشکه در روز است.
همچنین بر اساس آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، بعد از عملیاتی شدن برجام، تولید و صادرات نفت ایران از ژانویه ۲۰۱۶ رو به افزایش نهاد و در سپتامبر ۲۰۱۶ به سطح دوران قبل از تحریمهای سال ۲۰۱۲ رسید.
بدین ترتیب، ۹ ماه طول کشیده که ایران افت ۴۰ درصدی صادرات نفتش را احیا کند، اما اینبار صادرات نفت ایران نسبت به سال ۲۰۱۸ بیش از ۸ برابر افت داشته و احیای آن مدت زمانی بیشتری خواهد کشید.
با آنچه گفته شد، احیای صادرات نفت ایران در عرض سه ماه بسیار بعید است و هیچ تناسبی با دوران قبلی تحریمها ندارد.
کشش بازارهای جهانی
در مورد ادعای آقای نوبخت درباره افزایش صادرات نفت به ۴.۶ میلیون بشکه در صورت لغو تحریمها نیز باید گفت، در تئوری این گزینه محتمل است، اما در عمل تحقق آن شبیه معجزه خواهد بود.
ایران طی دو سال گذشته به خاطر افت صادرات نفت دو کار انجام داده است: تولید نفت خود را بصورت تدریجی تا نصف کاهش داده و بنابر ارزیابی شرکت اطلاعات کالا، کپلر، نزدیک ۱۲۰ میلیون بشکه نفت بی‌مشتری انبار کرده است.
بدین ترتیب، در صورت وجود مشتری، اگر ایران تولید و صادرات نفت خود را به دوران قبل از تحریمها برساند، با کمک ذخایر نفت بی‌مشتری خود برای دو ماه می‌تواند تا ۴.۶ میلیون بشکه صادرات نفت داشته باشد، اما مشکل اینجاست که اولا هنوز معلوم نیست تحریمهای ایران لغو می‌شود یا نه و دوم اینکه اصولا افزایش چنین میزانی از صادرات نیاز به ماهها مذاکره با مشتریان نفتی، شرکتهای خدمات بیمه، اجاره دهها نفتکش عظیم و مهمتر از همه انتظار برای اتمام قراردادهای خرید نفت کشورهای واردکننده نفت با کشورهای تامین کننده نفت آنهاست.
معمولا قراردادهای نفتی یک ساله بسته می‌شود و برای نمونه چین یا هند نمی‌توانند یک شبه از عراق یا عربستان بخواهند صادراتشان به این کشور را کاهش دهند تا ایران را جایگزین آنها بکند.
نکته مهمتر اینکه بر اساس ارزیابی آژانس بین‌المللی انرژی، نیاز جهانی به نفت در سال جاری به خاطر شیوع کرونا ۹ میلیون بشکه در روز کاهش یافته و تا آخر سال آینده احتمالا مصرف جهانی نفت افزایش نیابد.
این در حالی است که در نیمه اول سال جاری میلادی روزانه ۶ میلیون بشکه نفت مازاد در جهان تولید شده و انبارهای نفتی جهان تقریبا لبریز شده و بنابر این، تلاش ایران برای احیای بازارهای از دست رفته و فروش نفت بسیار مشکل خواهد بود.
البته خبرگزاری بلومبرگ اخیرا گزارش داد که ایران ۱۰ نفتکش با بار بنزین را راهی ونزوئلا کرده و شرکت ردیابی نفتکش‌ها، تانکر ترکرز نیز گزارش داده که محموله‌های بنزین ایرانی با حجم یک میلیون بشکه روز دوشنبه به سوریه می‌رسد.
یکی از راههای جبران افت صادرات نفت ایران، پالایش آن در داخل و صادرات به کشورهایی مانند ونزوئلا و سوریه است، اما مشکل اینجاست که پالایشگاههای ایران روزانه حداکثر ۶۰ تا ۸۰ هزار بشکه بنزین مازاد تولید می‌کنند و ظرفیت محدودی دارند. نیاز ونزوئلا و سوریه نیز به بنزین محدود است. پالایشگاهای ایران ظرفیت پالایش روزانه حدود دو میلیون بشکه نفت را دارند که از این مقدار، ۳۰۰ هزار بشکه نفت کوره مازاد، ۸۰ تا ۱۰۰ هزار بشکه گازوئیل مازاد و ۶۰ تا ۸۰ هزار بشکه نیز بنزین مازاد برای صادرات تولید می‌شود.
ایران در بودجه سال جاری صادرات ۸۸ هزار میلیارد تومان محصولات نفتی را پیش‌بینی کرده بود و برای سال آینده پیش‌بینی کرده که ۱۲۵ هزار میلیارد تومان صادرات محصولات نفتی داشته باشد.
بدین ترتیب، اگر ایران افزایش صادراتی از محل محصولات نفتی نیز داشته باشد، تنها اهداف این بند از بودجه را محقق خواهد کرد و عدم افزایش درآمدهای صادرات نفت خام را جبران نخواهد کرد.
* مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.