واژه‌های شهید شدن یا شهادت در ایران همیشه گره خورده است به «شهادت امامان شیعه»؛ شهادت سربازان و فرماندهان جنگ ایران و عراق و همچنین شهدای شناخت‌شده به مدافع حرم و گاهی شهادت کادر نظامی و انتظامی در عملیات‌های درون کشوری. در این بین علی‌الخصوص در دهه اخیر حساسیت‌های ایدئولوژیک بیشتری در کشور حاکم شده و با وجود اقدامات افراد تندرو مذهبی موسوم به ارزشی، محدودیت‌های رسانه‌ها بیش از پیش شده‌اند.
«روزنامه همشهری» در تاریخ ۲۹ مهر ماه در گزارشی برای کشته شدن یک بسیجی در محله تهرانپارس از عبارت «مرگ» استفاده کرد؛ این روزنامه به طور مشخص در تیتر خود نوشته بود: «مرگ مرد بسیجی در درگیری با اشرار.» همین تیتر باعث شد هم در فضای مجازی و هم از سوی نهادهایی چون «بسیج اساتید دانشگاه آزاد تهران» و حتی شخصیت‌های حقیقی، این روزنامه مورد اعتراض و انتقاد قرار گیرد.
استفاده از واژه «مرگ» برای شخصی که رسانه‌های نزدیک به حکومت او را به عنوان «شهید امر به معروف» معرفی کرده‌اند، به مذاق آن‌ها خوش نیامد.
«عبدالحسین خسروپناه» از روحانیون نزدیک به «علی خامنه‌ای»، رهبر ایران، در یادداشتی در این خصوص آورده است: «وقتی تیتر درشت روزنامه همشهری را دیدم، جا خوردم و شک کردم آیا تیتر یک روزنامه صهیونیستی است یا روزنامه ایرانی.»
او در یادداشت خود نوشته است: «خداوندا به کی باید شکایت کنیم که روزنامه رسمی یک نهاد کشوری که با درآمد مردم ارتزاق می‌کند؛ شهادت یک جوان رشید و مدافع نوامیس مردم و شهید راه امنیت را مرگ می‌خواند.»
این روحانی حتی به جای وزارت ارشاد و شهرداری تهران، از این بسیجی کشته‌شده عذرخواهی کرد.
با نگاهی به بیانیه‌ای که بسیج اساتید دانشگاه آزاد تهران منتشر کرد نیز می‌توان به محدودیت‌های ایجادشده در فضای رسانه در این خصوص پی برد. در بخشی از این بیانیه، این استادان ضمن محکوم کردن استفاده از واژه مرگ به جای شهادت از «دستگاه امنیتی و قضایی» خواسته‌اند موضوع بررسی و «عاملان عامد مجازات شوند.»
این شیوه را که در سال‌های اخیر در سیستم قضایی باب شده است، با اصطلاح «پرونده‌سازی» می‌شناسیم. دو سال پیش در چنین روزهایی، یا به طور دقیق‌تر دوم آبان ماه ۱۳۹۷، «پویان خوشحال»، نویسنده این گزارش و دبیر اجتماعی وقت روزنامه «ابتکار» به دلیل استفاده از واژه «درگذشت» به جای «شهادت» توسط دستگاه امنیتی سپاه بازداشت شدند.
در خبری که در آن تاریخ رسانه قوه قضاییه منتشر کرد: «گزارش منابع مردمی و ضابطین قضایی» را علت تحت تعقیب قرار دادن پویان عنوان کرد؛ دقیقا مشابه همین مورد اخیر که بسیج اساتید دانشگاه آزاد تهران خواستار آن شد.
نگاه به تاریخچه استفاده از واژه‌های منتهی به مرگ در جمهوری اسلامی نشان می‌دهد، حاکمیت در سال‌های اخیر در حال محدود کردن رسانه‌ها در اعلام خبرهای این‌چنینی و ممنوعیت استفاده از واژه‌های آزاد است. آن‌ها با فشار به روزنامه‌نگاران، رسانه‌ها را به استفاده از واژه‌های مورد نظر حاکمیت سوق می‌دهند؛ اصطلاحاتی که صرفا برای «تقدس‌سازی» از آن‌ها استفاده می‌شود.
سوالی که باید پرسید این است که آیا به راستی استفاده از واژه‌هایی چون درگذشت، کشته شدن، مردن، مرگ و... برای افراد مختلف جرم محسوب می‌شود؟
«موسی برزین خلیفه‌لو»، حقوق‌دان، به سوال مطرح‌شده پاسخ «منفی» می‌دهد. او معتقد است طبق قوانین جمهوری اسلامی چنین جرمی وجود ندارد، بلکه این «توهین» است که می‌تواند منجر به تشکیل پرونده قضایی برای یک روزنامه‌نگار یا رسانه‌اش شود.
این حقوق‌دان در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست» در این باره می‌گوید: «توهین به مقدسات و شخصیت‌های مذهبی -ائمه- هم در قانون مطبوعات و هم قانون مجازات اسلامی آورده شده است. در صورتی که این توهین در رسانه انجام شود علاوه بر روزنامه‌نگار، پرونده‌ای نیز مجزا برای رسانه تشکیل خواهد شد که حتی می‌تواند منجر به توقیف و پلمپ آن مجموعه شود، اما این که بگوییم روزنامه‌نگار به خاطر استفاده از واژه‌هایی مانند درگذشتن و فوت کردن و... توهین کرده است، چنین چیزی در قانون نیامده است.»
به گفته برزین توهین باید صریح باشد؛ توهین را عرفا «فحش» می‌دانیم و تشخیص این که یک روزنامه‌نگار در مطلب منتشرشده، توهین کرده است یا نه به عهده دادگاه است: «تشخیص توهین را دادگاه رسیدگی می‌کند. آن هم باید نگاه کند که در عرف واژه یا عبارت استفاده‌شده، فحش است یا خیر. این که کسی کشته شود و نباید بگوییم کشته شده است، این توهین محسوب نمی‌شود، چرا که چنین چیزی در عرف ناسزا نیست و منظور قانون‌گذار هم دقیقا همان فحش است. به طور مثال اگر در جایی گفته شود اسلام خشن است، چنین چیزی توهین محسوب نمی‌شود و جرمی صورت نگرفته است.»
ایجاد رعب و وحشت توسط ارزشی‌ها در شبکه‌های اجتماعی، تجمع و حمله از سوی افراد بسیجی در مقابل دفاتر روزنامه‌ها، بگیر و ببند توسط ضابطین قضایی و در نهایت صدور حکم سنگین از سوی دستگاه قضا، باعث شده است روزنامه‌نگاران، سردبیران و ویراستاران برای اطلاع‌رسانی در خصوص «خبر مرگ» دست به عصا باشند؛ با وجود این که در قوانین جرمی برای استفاده از واژه‌های مختلف در خصوص مرگ افراد آورده نشده است.
فضای امنیتی حاکم برای اتفاقات این‌چنینی به حدی در سال‌های اخیر گسترده شده است که با کوچک‌ترین اظهارنظر یک رسانه در خصوص فوت یک شخص، دستور بازداشت او صادر می‌شود.
دی ماه سال ۱۳۹۸، پس از کشته شدن «قاسم سلیمانی»، کانال تلگرامی خبرگزاری «خبرآنلاین» از همین واژه در قبال مرگ او استفاده کرد که با واکنش کاربران تندرو مذهبی در شبکه‌های اجتماعی همراه بود.
در پی انتشار این خبر مدیرمسئول این خبرگزاری تحت تعقیب قضایی قرار گرفت؛ هر چند ساعاتی بعد در یادداشتی این سایت رسما عذرخواهی کرد. اما گاهی عذرخواهی هم کافی نیست و برای ایجاد فضای سرکوب و ترس در بدنه رسانه‌ها افراد اگر عذرخواهی هم کنند با برخورد دستگاه قضا رو به رو خواهند شد.
«امیرحسین میراسماعیلی»، روزنامه‌نگار ایرانی سال ۱۳۹۷ زمانی که در «روزنامه جهان صنعت» فعالیت می‌کرد، به دلیل انتشار یک توییت با حمله کاربران ارزشی در فضای مجازی رو به رو شد.
او در چنین پروسه‌های تکراری سال‌های اخیر توسط ضابطان قضایی بازداشت شد. او پس از نگارش مطلبی که «توهین به امام هشتم شیعیان» تلقی شده بود، با انتشار یک توییت عذرخواهی کرد، اما کسی به دنبال عذرخواهی یک روزنامه‌نگار نبود. امیرحسین نهایتا به ۱۰ سال حبس محکوم شد و پیش از برگزاری دادگاه تجدید نظر از مرزهای زمینی به صورت قاچاقی، ایران را ترک کرد.
موسی برزین برخورد قضایی با روزنامه‌نگاران را در چنین پرونده‌هایی، نه یک مسئله حقوقی، بلکه یک مسئله سیاسی و ایدئولوژیک می‌داند: «به طور مثال اگر شما بگویید یا بنویسید یکی از امامان شیعه کشته شد؛ این یک واقعیت است و عموم مردم هم بر این باور دارند. در نتیجه عرف می‌گوید کشته شده است؛ پس این موضوع جرم نیست، چرا که نه توهینی به مقدسات صورت گرفته است و نه توهینی به شخصیت‌های مذهبی. حتی زمانی که فرد لفظی به کار می‌برد که احساس شود توهین است، اگر دادگاه شک داشته باشد، نباید توهین محسوب شود و جرمی صورت نگرفته است.»
آن‌چه مشخص است در خصوص اشخاص یا مواردی چون کشته شدن قاسم سلیمانی یا کشته شدن مرد بسیجی منطقه تهرانپارس که حکومت به دنبال مقدس‌سازی آن‌ها است، اگر احساس کند رسانه یا روزنامه‌نگار سهوی یا عمدی قصد قبح‌شکنی یا عادی‌سازی آن را دارد، سریعا دست به سرکوب خواهد زد. برچسب‌هایی چون «هتاکی»، «لجن‌پراکنی»، «دهن‌کجی» و واژه‌هایی از این دست نیز به عنوان کلیدواژه اصلی از سوی تندروها در چنین مواقعی استفاده می‌شوند.
لازم به ذکر است که طبق موارد ماده ششم قانون مطبوعات، «اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن» و همچنین «اهانت به مقام معظم رهبری و مراجع مسلم تقلید»، «افترا به مقامات، نهادها، ارگان‌ها و هر یک از افراد کشور» و «توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی که حرمت شرعی دارند، اگر چه از طریق انتشار عکس یا کاریکاتور باشد» ممنوع است.
بر اساس همین موارد نیز بسیاری از روزنامه‌ها طی دهه اخیر توقیف و اعضای تحریریه و مدیران مسئول آن‌ها احضار یا بازداشت شده‌اند. اسفند ماه سال ۱۳۹۲، «روزنامه آسمان» به دلیل آن‌چه غیرانسانی خواندن حکم قصاص عنوان شد، توقیف شد. همچنین در سال ۱۳۹۴ برای سردبیر و مدیرمسئول «روزنامه رویش ملت» به دلیل استفاده از عبارت «کشته شدن» برای «حسین همدانی»، یکی از مقامات سپاه، اعلام جرم شد.
دستگاه قضا مقاله «امام؛ پیشوای سیاسی یا الگوی ایمانی؟» چاپ‌شده در «روزنامه بهار» به تاریخ اول آبان سال ۱۳۹۲ را هم توهین‌آمیز خواند. این مقاله که در آستانه عید غدیر منتشر شده بود «تشکیک در ولایت حضرت علی» دانسته شد.
برای دیدن اخبار و گزارش‌های بیشتر درباره رسانه و خبرنگاری به سایت خبرنگاری جرم نیست مراجعه کنید.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر