آیا منازعه جمهوری آذربایجان و ارمنستان امنیت انرژی اروپا را تهدید می‌کند؟

با فروپاشی شوروی کشورهای منطقه تلاش زیادی نمودند تا منابع هیدروکربن را از دریای خزر به بازار مصرف برسانند چرا که صادرات انرژی، یکی از مهم‌ترین ابزارهایشان برای بازسازی اقتصاد خود پس از استقلال بود.

در این بین دولت جمهوری آذربایجان شرایط لازم برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی را فراهم نمود. پروژه مهم و حیاتی خط لوله نفت باکو-تفلیس-جیحان در سال ۲۰۰۶ به بهره برداری رسید و نفت جمهوری آذربایجان را به بازار مصرف رساند. اهمیت این خط لوله در این بود که بدون عبور از خاک روسیه و ایران، نفت دریای خزر را به غرب منتقل کرد. در آن زمان برخی کارشناسان معتقد بودند که احداث این خط به موقعیت استراتژیک ایران لطمه می‌زند.

عمده تلاش آمریکا و اروپا بر این بود که منابع انرژی در آسیای میانه و دریای خزر بدون گذر از خاک روسیه و استفاده از زیرساخت‌های انرژی آن به بازار مصرف برسد. در این راستا جمهوری آذربایجان و قزاقستان توانستند با حمایت سیاسی غرب بیشتر از بقیه کشورهای منطقه با شرکت‌های متعدد نفت و گاز قرارداد امضا کنند.

بحران قره‌باغ و تداوم صادرات انرژی

بحران قره‌باغ بلافاصله پس از استقلال جمهوری آذربایجان شروع شد. این جنگ یک میلیون نفر از مردم آذربایجان را آواره کرد و ۲۰ درصد خاکش به کنترل ارمنستان درآمد. ارمنستان به قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل برای خروج فوری از خاک آذربایجان عمل نکرد.

جنگ قره باغ موجب مشکلات زیادی در بعد سیاسی و امنیتی برای جمهوری آذربایجان شد با این وجود برنامه افزایش صادرات انرژی و تقویت بنیه نظامی‌اش را ادامه داد. در این بین وابستگی اروپا به گاز روسیه و تلاش اعضای اتحادیه برای تنوع بخشی به منابع انرژی، فرصت مناسبی را برای این کشور پدید آورد تا نقش خویش را در معادلات انرژی و سیاسی-امنیتی منطقه افزایش دهد.

کریدور جنوبی گاز

کریدور جنوبی گاز با هدف تنوع بخشی به منابع انرژی اروپا طراحی شده است و اولین مرحله آن، پروژه ترانس آناتولی (تاناپ) که گاز میدان شاه دنیز را به ترکیه می‌رساند، سال ۲۰۱۸ افتتاح شد.

پروژه خط لوله انتقال گاز تاناپ موسوم به 'جاده ابریشم انرژی'، از منطقه شاه دنیز ۲ در نزدیکی سواحل خزر در شهر باکو آغاز می‌شود و با گذر از خاک گرجستان، در خاک ترکیه ادامه می‌یابد و قرار است تا ایتالیا امتداد پیدا کند. این کریدورِ قفقاز-آناتولی-اروپا، با مشارکت ۱۲ شرکت و ۶ کشور و با ۴۰ میلیارد دلار سرمایه احداث شده است.

پروژه انتقال گاز جمهوری آذربایجان به اروپا به ظرفیت ۱۶ میلیارد متر مکعب شامل دو مرحله است که مرحله اول آن، پروژه تاناپ، به ظرفیت اولیه انتقال ۶ میلیارد متر مکعب گاز به بهره‌برداری رسیده است. در مرحله دوم، پروژه تاپ (ترنس آدریاتیک پایپلاین) به ظرفیت ده میلیارد متر مکعب قرار است طبق زمان‌بندی اواخر ماه جاری به بهره‌بر‌داری برسد. پروژه تاپ نیز از طریق ترکیه و یونان تا ایتالیا ادامه پیدا خواهد کرد.

در چارچوب برنامه جامع کریدور جنوبی گاز قرار است علاوه بر جمهوری آذربایجان، گاز دیگر کشورهای آسیای میانه، دریای خزر و دریای مدیترانه نیز به بازار اروپا برسد. طبیعی است که با توجه به میزان وابستگی کشورهای اروپایی به گاز روسیه، پروژه تاپ تهدید جدی برای روسیه در بازار اروپا نخواهد بود اما اهمیت آن برای اروپا در این بود که توانست برای اولین بار از کشوری در منطقه بجز روسیه گاز وارد نماید که می‌تواند مقدمه موفقیت پروژه‌های بعدی باشد.

افزایش نقش منطقه‌ای جمهوری آذربایجان اما خوشایند ایران نیست که به دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند بازیگر عمده‌ایی در بازار انرژی باشد.

ایران در نظر داشت صادرکننده گاز به اروپا شود اما کاهش تدریجی مصرف در اروپا، تحریم، افزایش مصرف داخلی و نبود سرمایه و تکنولوژی لازم باعث شد ایران نتواند در بازار منطقه‌ای نقش فعالی ایفا نماید.

پیشرفت اقتصادی جمهوری آذربایجان و افزایش صادرات انرژی از دید تهران می‌تواند بر مناطق آذری‌نشین ایران تاثیر بگذارد. از این رو تداوم بحران‌های منطقه‌ای که مانع رشد اقتصادی جمهوری آذربایجان شوند می‌تواند به نفع برخی کشورهای همسایه باشد.

منازعه اخیر جمهوری آذربایجان و ارمنستان

با وجود گذشت تقریبا سه دهه از جنگ قره‌باغ هیچ پیشرفتی در حل این بحران رخ نداده است و ارمنستان کماکان به قطعنامه‌های شورای امنیت در این مورد بی‌اعتناست. در چند سال اخیر چند بار بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان درگیری نظامی صورت گرفته است.

اوایل تابستان دوباره دو کشور در منطقه تووز درگیر شدند و این منطقه که هزاران کیلومتر از قره‌باغ فاصله دارد هدف حملات ارمنستان قرار گرفت. این منطقه برای جمهوری آذربایجان و ترکیه اهمیت استراتژیک دارد چرا که خط لوله باکو-تفلیس-جیحان، خط آهن باکو-تفلیس-کارس، خط لوله قفقاز جنوبی و خط لوله تاناپ از آن عبور می‌کنند. انتخاب این محل بی‌دلیل نبوده است.

منازعه جدیدی هم که از هفته قبل شروع شد نگرانی از حمله احتمالی ارمنستان به زیرساخت‌های انرژی جمهوری آذربایجان را افزایش داده است. روز دوشنبه ۵ اکتبر وزارت دفاع جمهوری آذربایجان از شلیک موشک از خاک ارمنستان به نزدیکی خط لوله نفت باکو-تفلیس-جیحان و خط لوله گاز قفقاز جنوبی خبر داد که ارمنستان آن را رد کرد.

خط لوله باکو-تفلیس-جیحان و تاناپ را کنسرسیوم‌های مختلفی احداث کرده‌اند و شرکت‌های انرژی آمریکایی،بریتانیایی، نروژی، روسی، ترکیه‌ای و... در این پروژه‌ها سهامدارند.

طبیعی است که هر گونه هدف قرار گرفتن این خط لوله‌ها توسط ارمنستان، با پاسخ این کشورها و اتحادیه اروپا روبرو خواهد شد. شاید ارمنستان با توجه به از دست دادن چند شهر و روستا، قصد دارد با هدف قرار دادن زیرساخت‌های انرژی و همچنین مناطق مسکونی، جمهوری آذربایجان را به پای میز مذاکره بکشاند و به ترکیه نیز اخطار دهد.

افزایش صادرات گاز جمهوری آذربایجان به ترکیه

باید خاطر نشان کرد که پس از انفجار در خط لوله ایران به ترکیه در ماه مارس گذشته سهم گاز جمهوری آذربایجان و گاز طبیعی مایع (ال‌ان‌جی) آمریکا در سبد انرژی ترکیه افزایش یافت تا کمبود گاز ایران مشکلی برای امنیت انرژی ترکیه ایجاد نکند.

از دو سال پیش سهم صادرات گاز روسیه به ترکیه نیز بتدریج کم شده و در شش ماه اول امسال نیز واردات گاز از روسیه و ایران به ترتیب ۴۴.۸ و ۴۱.۵ درصد کاهش یافته‌اند. کاهش سهم ایران و روسیه و افزایش سهم جمهوری آذربایجان زنگ خطر جدی برای این دو کشور است و در سیاست‌شان در قبال جنگ قره‌باغ نیز بی‌تاثیر نیست.

با توجه به بی‌طرفی قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای به نظر نمی‌رسد بحران قره‌باغ به این زودی حل شود اما اگر شهرهای اشغال شده خارج از منطقه قره‌باغ، به جمهوری آذربایجان بازگردانده شوند این کشور بیشتر خواهد توانست در معادلات منطقه‌ای نقش داشته باشد و حتی بیشتر از گذشته نیز به اروپا گاز صادر کند. امری که خوشایند ایران و روسیه نیست.

با توجه به شیوع کرونا و کاهش مصرف انرژی در اکثر کشورها نیاز به گاز و نفت کاهش یافته است. اگر در زمان اوج مصرف، زیرساخت‌های انرژی جمهوری آذربایجان هدف حمله ارمنستان قرار می‌گرفت کشورهای سهام‌دار در این پروژه‌ها فشار بیشتری بر ارمنستان وارد می‌کردند.

در هر حال هر گونه حمله احتمالی به زیرساخت‌های انرژی جمهوری آذربایجان، ارمنستان را در موقعیت بدی قرار خواهد داد و باعث محکومیتش در مجامع بین‌المللی خواهد شد. در دوران پساکرونا رقابت در بازار انرژی افزایش خواهد یافت و کشورهایی که شرایط بهتری برای خریداران فراهم کنند و امنیت عرضه انرژی‌شان با مشکل مواجه نشود، سهم بیشتری از بازار خواهند برد.