چهار دهه دعواهای حقوقی ایران و آمریکا بر مبنای عهدنامه مودت رو به پایان است

دیوان بین‌المللی دادگستری نهاد قضایی سازمان ملل به بخشی از رسیدگی به شکایت ایران از ایالات متحده بابت خروج از توافق هسته‌ای برجام و بازگشت همه تحریم‌های آمریکا پایان داده است.

جلسات دیوان پس از چهار روز رسیدگی به شکایت ایران که دو روز آن به دفاع آمریکا و دو روز آن به دولت ایران برای دفاع از شکایتش اختصاص داشت پایان یافت. این جلسات هفته گذشته آغاز شده بود و به دلیل همه گیری ویروس کرونا وکلای دو دولت ایران و آمریکا به شکل ویدئویی در آن حاضر بودند.

دولت ایران از دیوان بین‌المللی دادگستری خواسته صلاحیت خود را برای رسیدگی به این شکایت احراز کند و دولت ایالات متحده هم گفته ایران با این شکایت در حال سواستفاده از دیوان لاهه است و از دادگاه خواسته تا از رسیدگی بیشتر به شکایت خودداری کند. قضات دیوان در هفته های آینده تصمیم خود را در این باره اعلام خواهند کرد.

شکایتی که دو سال پیش مطرح شد

ایران دو سال پیش و بلافاصله پس از خروج آمریکا از برجام این شکایت را مطرح کرد و سپس از دیوان تقاضا کرد به دلیل فوریتی که موضوع دارد آن را به صورت اضطراری بررسی کند. رسیدگی به شکایت کشورها در دیوان ماه ها پس از طرح آن طول می کشد اما موضوعاتی که دارای فوریت و اضطرار هستند، در اولین فرصت در صحن دیوان مطرح می‌شود.

در جریان رسیدگی اضطراری به این شکایت ایران، دیوان در حکمی از ایالات متحده خواست تا به هیچ وجه مانع ارسال دارو، لوازم پزشکی، غذا و محصولات کشاورزی و همچنین لوازم یدکی و خدمات فنی مورد نیاز هواپیماهای مسافربری غیرنظامی به ایران نشود و جلوی نقل و انتقالات مالی مورد نیاز آن را هم نگیرد. ایالات متحده در پاسخ گفت که این موارد از تحریم ها معاف است و البته بلافاصله از" عهدنامه موقت میان ایران و آمریکا" خارج شد.

شکایت دولت ها به دیوان به سه صورت ممکن است: اول اینکه دو طرف اختلاف هر دو صلاحیت رسیدگی دیوان به اختلاف را از قبل پذیرفته باشند، در غیر این صورت دو کشور توافق کنند که اختلاف خود را برای رسیدگی به دیوان ارجاع دهند یا عضو عهدنامه یا پیمانی باشند که شیوه حل اختلاف در آن، ارجاع به دیوان باشد.

ایران و آمریکا هیچ کدام صلاحیت دائمی دیوان را نپذیرفتند و بر سر ارسال شکایت به دیوان درباره خروج آمریکا از برجام هم توافقی نکرده بودند بلکه دو کشور عضو یک عهدنامه دوجانبه موسوم به "مودت" بودند که شرط رفع اختلاف در آن ارجاع به دیوان بین المللی دادگستری بود.

دولت ترامپ با خروج از این عهدنامه راه شکایت های بعدی ایران از ایالات متحده به دیوان بین‌المللی دادگستری را بست و البته امکان شکایت از ایران را هم از دست داد. با این همه دو شکایتی که از قبل از خروج آمریکا از عهدنامه در دیوان مطرح بوده، تا رسیدگی نهایی ادامه خواهد داشت.

دو شکایت در دیوان

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران دو شکایت مطرح از ایالات متحده آمریکا در دیوان بین‌المللی دادگستری دارد. شکایت اول مربوط به مصادره ۱ میلیارد و ۷۵۰ میلیون دلار دارایی‌های بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و پرداخت آن به قربانیان "حوادث تروریستی" است و دیگری مربوط به "ادعای نقض پیمان مودت" و بازگشت تحریم های اتمی با خروج آمریکا از برجام.

ایران و آمریکا شکایت های دیگری هم به دیوان بین‌المللی دادگستری ارائه کرده‌اند که همگی آنها مربوط به پس از انقلاب بهمن ۵۷ است.

اولین شکایت مربوط به ایالات متحده علیه بود. با اشغال سفارت آمریکا در تهران و گروگان گرفتن دیپلمات ها و کارکنان آن و ناتوانی دولت مهندس مهدی بازرگان از پایان دادن به آن و حمایت آیت الله خمینی از گروگانگیران، دولت جیمی کارتر برای اولین بار در تاریخ از جمله بر مبنای عهدنامه مودت از ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کرد و خواستار آزادی فوری گروگان ها شد.

ایران از حضور در دادگاه و دفاع خودداری کرد و صادق قطب زاده وزیر خارجه وقت در نامه ای به دیوان گفت شرط حضور ایران محاکمه آمریکا بابت "همه جنایت هایی است که ایالات متحده در ایران مرتکب شده". دیوان دادگاه کیفری نیست و شخص را محاکمه نمی کند بلکه به اختلافات حقوقی دولت ها رسیدگی می کند به شرط آنکه چنین شکایتی هم به دیوان شده باشد.

دیوان راسا علیه هیچ دولتی اقامه دعوی نمی کند. مقام های ایرانی بی اطلاع از سازوکار و مقررات دیوان بین‌المللی دادگستری در انتظار محاکمه مقام های آمریکایی از شرکت در جلسات دفاع خودداری کردند. سرانجام دیوان بین‌المللی دادگستری ایران را ناقض عهدنامه مودت شناخت و طی دستوری از جمهوری اسلامی ایران خواست گروگان های آمریکایی را فورا آزاد کند.

مقام های ایرانی از دریافت حکم دیوان بین‌المللی دادگستری خودداری کردند و دستور دیوان را هم نادیده گرفتند و به گروگانگیری ادامه دادند. سرانجام دو کشور در جریان مذاکراتی که هفته ها با میانجیگری الجزایر انجام شد، به گروگان گیری خاتمه دادند. یکی از شروط ایران، پس گرفتن شکایت آمریکا در دیوان بین‌المللی دادگستری بود اما به هر حال جمهوری اسلامی ایران با گروگان گیری و ادامه آن هم عهدنامه مودت را نقض کرده بود هم حکم دیوان بین‌المللی دادگستری را.

دومین شکایتی در تاریخ روابط ایران و آمریکا به دیوان بین المللی دادگستری، مربوط با ایران بود. در تیرماه ۱۳۶۷ نیروهای دریایی آمریکایی مستقر در خلیج فارس یک هواپیمای مسافربری ایران را که از بندرعباس عازم دبی بود روی آب های خلیج فارس هدف قرار داد. هواپیما ساقط شد و همه مسافران و خدمه آن کشته شدند. ایران با شکایت به دیوان خواستار محکومیت حمله نظامی آمریکا به یک هواپیمای غیرنظامی و دریافت خسارات و غرامت شد.

در حالی که انتظار می رفت شکایت ایران با موفقیت همراه شود، دولت اکبر هاشمی رفسنجانی به یک مصالحه خارج از دیوان با دولت جورج بوش رسید و در برابر دریافت خسارت یک هواپیمای ایرباس و گرفتن غرامت بابت کشته شدن مسافران و خدمه، شکایت خود را از ایالات متحده پس گرفت.

سومین شکایتی که بر مبنای عهدنامه مودت ایران و آمریکا در دیوان بین‌المللی دادگستری مطرح شد از سوی ایران بود. در اواخر جنگ هشت ساله ایران و عراق، دامنه درگیری ها به آب های خلیج فارس رسیده بود. در بهار ۶۷ نیروهای ایرانی و آمریکایی هم درگیری نظامی پیدا کردند.

ایالات متحده، ایران را متهم می کرد که از تاسیسات خود در آب‌های خلیج فارس استفاده نظامی می کند و از روی سکوهای نفتی، نه تنها برخی از پایانه های نفتی کشورهای همسایه را هدف قرار می دهد بلکه به شناورها و هلی‌کوپترهای آمریکایی حمله می کند. ایالات متحده در جریان یک عملیات نظامی که به خسارت گسترده نیروی دریایی ایران انجامید، برخی از سکوهای نفتی ایران در آب های خلیج فارس را هدف حمله قرار داد و نابود کرد.

ایران در شکایت از آمریکا خواهان دریافت غرامت شد اما ایالات متحده بلافاصله با طرح شکایت مشابهی از ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری، ایران متهم به استفاده نظامی از تاسیسات نفتی کرد و خواهان محکوم شدن ایران بابت نقض عهدنامه مودت در برابر ایالات متحد شد. دیوان شکایت ایران از ایالات متحده را رد کرد و با رد کردن شکایت اول، شکایت آمریکا از ایران را هم بلاموضوع خواند.

شکایت بابت مصادره اموال بانک مرکزی و شکایت از خروج برجام و بازگشت تحریم ها، چهارمین و پنجمین شکایت جمهوری اسلامی ایران از ایالات متحده به دیوان بین‌المللی دادگستری است اما به دلیل خروج آمریکا از عهدنامه مودت، دو کشور دیگر نمی توانند بر این مبنا از یکدیگر به دیوان بین المللی دادگستری شکایت کنند و این دو قطعا آخرین رویارویی حقوقی دو کشور در دیوان بر مبنای عهدنامه ای است که دو سال پس از کودتای ۲۸ مرداد امضا شده بود.

به این ترتیب چهار دهه نبرد حقوقی ایران و آمریکا بر مبنای عهدنامه دوستی، رو به پایان است.