چرا القاعده در سوریه ساکت است؟

حدود دو ماه است که هیچ صدایی از یک گروه وابسته به القاعده در سوریه شنیده نشده است و سرنوشت این سازمان در این کشور نامعلوم است.

نام این گروه حراس الدین است که رهبرانش بین روزهای ۱۷ و ۲۶ ژوئن توسط گروه قدرتمندتر هیات تحریر شام بازداشت شدند و پایگاه‌های این گروه نیز بسته شد. بعضی از مقامات ارشد این گروه نیز در آن دوره در حمله‌های پهپادی آمریکا کشته شدند.

این اتفاقات بعد از این رخ داد که حراس الدین از ائتلافی جدید بین نیروهای جهادی خبر داد که رقیب ائتلاف فعلی به رهبری هیات تحریر شام محسوب می‌شد.

تنش بین گروه‌های جهادی

وقایع اخیر بخشی از جنگ قدرت در شمال سوریه است که بین جهادی‌های تندرو طرفدار القاعده و جهادی‌های عمل‌گرا به رهبری هیات تحریر شام جریان دارد.

اتهامی که جهادی‌های تندرو به هیات تحریر شام می‌زنند این است که این گروه نه تنها توجهی به دخالت ترکیه در شمال سوریه نمی‌کند، بلکه شاید در حال همکاری مخفی با ترکیه نیز باشد. این گروه در عین حال به استفاده انحصاری از منابع و تسلیحات نظامی، و بستن دهان منتقدان متهم می‌شود.

جهادی‌های وابسته به القاعده مدت‌ها است که به نیت واقعی ترکیه با چشم تردید نگاه می‌کنند. آن‌ها عقیده دارند که هیات تحریر شام رنگ عوض کرده است و برای راضی کردن ترکیه و جامعه جهانی از آرمان جهادی‌ها دور شده است.

از نظر تندروها، نیروهای جهادی در سوریه به دو دسته تقسیم می‌شوند: "جهادی‌های واقعی" که مبارزه مسلحانه را تنها راه رسیدن به اهداف خود می‌دانند و دیگرانی که هدفشان رسیدن به توافق سیاسی است.

سیر وقایع

تنش‌ها بین حراس الدین و هیات تحریر شام از دو سال پیش شروع شد. رهبران ارشد القاعده از تصمیم هیات تحریر شام مبنی بر جدایی از این گروه در سال ۲۰۱۶ ناراحت بودند.

روز ۱۲ ژوئن بود که بعضی از گروه‌های کوچکتر جهادی به رهبری حراس الدین خبر از ایجاد یک ائتلاف جدید دادند. بعضی از این گروه‌ها توسط فرماندهان سابق و ناراضی هیات تحریر شام رهبری می‌شدند و به همین خاطر این ائتلاف از همان ابتدا به رقیب این گروه تبدیل شد.

اما این ائتلاف جدید که تحت عنوان "ثابت قدم" اعلام موجودیت کرده بود فقط با هیات تحریر شام مشکل نداشت، بلکه از بازیگران غیرجهادی نیز ضربه خورد.

تنها دو روز بعد از تشکیل این ائتلاف، ابوقاسم اردنی، جانشین رهبر حراس الدین، و بلال صنعانی، فرمانده نظامی این گروه، در حمله پهپادی احتمالی نیروهای آمریکایی کشته شدند. روز ۲۴ ژوئن نیز شاهد کشته شدن یکی دیگر از مقامات حراس الدین به نام ابوعدنان حمصی بود.

همزمان هیات تحریر شام نیز به سرعت وارد عمل شد تا مانع فعالیت این ائتلاف جدید شود. این گروه دو فرمانده سابق خود را که به حراس الدین پیوسته بودند بازداشت کرد که اعتراض و تهدید نیروهای وفادار به القاعده را در پی داشت.

این تهدیدها نهایتا به بروز درگیری مسلحانه بی‌سابقه‌ای بین این دو گروه در استان ادلب منجر شد.

فرماندهی مرکزی القاعده روز ۲۴ ژوئن پیامی منتشر کرد که خواهان پایان درگیری بود، اما مشخصا هیات تحریر شام را مقصر معرفی می‌کرد. این گروه نیز یک روز بعد به این پیام واکنش نشان داد و به شدت از درخواست القاعده از "اعضایش" در این گروه مبنی بر نادیده گرفتن دستورات انتقاد کرد. هیات تحریر شام از مدت‌ها پیش هر گونه رابطه با القاعده را تکذیب کرده است.

این درگیری‌ها بالاخره روز ۲۶ ژوئن با میانجیگری گروه‌های دیگر جهادی پایان یافت و هیات تحریر شام با صدور فرمانی هر گونه فعالیت نظامی، از جمله ایجاد ائتلاف و اتاق عملیات، را بیرون از چارچوب ائتلاف نظامی خودش یعنی "فتح المبین" ممنوع کرد.

اما گروه‌های رقیب هیات تحریر شام، مخصوصا نیروهای وفادار به القاعده، به این "تمهیدات سخت‌گیرانه" به چشم تلاشی برای تحکیم قدرت و تسهیل توافق‌های سیاسی ساخته دست ترکیه نگاه می‌کنند.

آخرین پیام ائتلاف ثابت قدم روز ۲۶ ژوئن منتشر شد و بعد از آن کلیه فعالیت‌های رسانه‌ای این ائتلاف متوقف شد.

سکوت القاعده در سوریه

سکوت این ائتلاف تنها می‌تواند دو معنی داشته باشد: یا تحت فشار هیات تحریر شام منحل شده است، یا این که به امید فرصت مناسب در آینده به فعالیت مخفیانه روی آورده است.

حراس الدین نیز از ۲۶ ژوئن به بعد هیچ پیامی درباره فعالیت‌های خود منتشر نکرده است.

بعضی از حامیان القاعده می‌گویند که حراس الدین شرایط هیات تحریر شام برای ادامه فعالیت در شمال غربی سوریه را نپذیرفته است.

اما یکی از اعضای اصلی ائتلاف ثابت قدم، یعنی گروه قدیمی انصار الاسلام، بار دیگر زیر پرچم خودش با نیروهای دولتی سوریه درگیر شده است. این گروه در عین حال فعالیت رسانه‌ای خود را نیز افزایش داده است و با انتشار خبرنامه‌ای در روز ۱۸ اوت اعلام کرد که ادامه جهاد امری الزامی است و از توافق‌های سیاسی برای رسیدن به صلح انتقاد کرد.

این گروه ابتدا در سال ۲۰۰۳ و در کردستان عراق اعلام موجودیت کرد، اما بین سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ شدیدا توسط داعش سرکوب شد و فعالیتش در عراق عملا به پایان رسید. با این حال انصار الاسلام از مارس ۲۰۱۴ به بعد در سوریه فعال بوده است.

ایمن جواد تمیمی، کارشناس مسائل امنیتی، که اخیرا با اعضای این گروه مصاحبه کرده است می‌گوید که "انصار الاسلام با هیات تحریر شام به توافق رسیده است. این توافق به این گروه اجازه می‌دهد که در شمال غربی سوریه فعالیت کند، به این شرط که به هیچ اتاق عملیات جدیدی نپیوندد."

در این بین سازمان جهادی جدیدی در مخالفت با ترکیه پدیدار شده است که به مرور دارد بین حامیان اینترنتی القاعده محبوبیت پیدا می‌کند.

اطلاعات دقیقی از گذشته و ترکیب کتائب خطاب الشیشانی وجود ندارد، اما این گروه تا به امروز مسئولیت چهار حمله را در استان ادلب پذیرفته است، از جمله حمله به گشت‌های مشترک ترکیه و روسیه.

اولین فیلم تبلیغاتی این گروه حاکی از مواضع سخت این گروه در مخالفت با ترکیه بود. به نظر می‌رسد که آن‌ها قصد دارند خود را به عنوان تنها گروهی معرفی کنند که حاضر است خیلی جدی با دخالت‌های خارجی در ادلب مبارزه کند.

حساب‌های کاربری معروف حامی القاعده این گروه را تحسین کرده‌اند، اما چیزی از هویت و وابستگی آن نگفته‌اند. مساله مهم به گفته آن‌ها عملکرد این گروه و تاثیراتش است، نه کسانی که آن را سازمان‌دهی کرده‌اند.

در آینده چه خواهد شد؟

بعید است که القاعده در پی اقدامات هیات تحریر شام دست از سوریه کشیده باشد. این کشور برای چهره‌های جهادی اهمیت زیادی دارد و القاعده منابع انسانی و غیرانسانی زیادی را صرف آن کرده است.

اما شاید شرایط فعلی باعث شده باشد که این گروه فعالیت علنی خود را محدود کند. احتمالا هدف فعلی حفظ بقاء است، چرا که حراس الدین مشخصا تنها است و محتاج ائتلاف. مشکل دیگر این گروه نداشتن مقبولیت بین مردم است. نام القاعده برای جلب نظر نیروهای دولتی و خارجی کفایت می‌کند.

القاعده ممکن است تصمیم بگیرد با نام دیگری فعالیت کند، اما مخفی نگه داشتن هویت اصلی کار راحتی نیست.

باید به خاطر داشت که استراتژی القاعده بعد از بهار عربی بیشتر عمل‌گرا بود و تلاش می‌کرد که از طریق گروه‌هایی فعالیت کند که نام القاعده را به وضوح یدک نمی‌کشیدند. این استراتژی به ایجاد گروه انصار الشریعه در یمن، تونس و لیبی منجر شد.

در روزهای اخیر تعدادی از روحانیان جهادی از القاعده خواسته‌اند که فعالیت خود در سوریه را متوقف کند و دست نگه دارد.

ابومحمد مقدسی، روحانی تندرو، روز ۲۸ ژوئن از ائتلاف ثابت قدم خواست که خود را منحل کند. او به نیروهای جهادی این ائتلاف گفت که تا فراهم شدن شرایط مناسب منتظر بمانند و سپس رهبری آرمان جهادی در شمال سوریه را در دست بگیرند.

یک ماه بعد از آن هم طارق عبدالحلیم، نویسنده اسلام‌گرای ساکن کانادا که از چهره‌های مهم محافل جهادی سوریه محسوب می‌شود، درخواست مشابهی مطرح کرد و از حراس الدین و ائتلاف ثابت قدم خواست که متفرق شوند و نیروها و رهبران "باقی‌مانده" خود را حفظ کنند.