شطرنج باد؛ چگونه اسکورسیزی و لوکاس فیلم کلاسیک ایرانی را احیا کردند

یکی از آثار برجستۀ سینمای متفاوت ایران، "شطرنج باد"، توسط سینماتک بولونیا، با پشتیانی و حمایت بنیاد فیلم مارتین اسکورسیزی و با کمک مالی بنیاد جرج لوکاس مرمت شد‌ه است. فیلمی که فقط یک‌بار قبل از انقلاب نمایش داده شد، حالا توسط فستیوال کن انتخاب شده و نمایش جشنواره‌ای آن از ماه آگوست در فستیوال فیلم "ایل چینما ریتراتو" در بولونیا آغاز می‌شود.

فستیوال "ایل چینما ریتراتو" که به همت سینماتک بولونیا برگزار می‌شود، یکی از اولین فستیوال‌های دنیاست که بعد از فراگیرشدن ویروس کووید-۱۹ به شکل فیزیکی رخ خواهد داد. این فستیوال ویژۀ تاریخ سینما و مرور بر شاهکارهای سینمایی، رتروسپکتیو آثار کارگردانان و کشف دوبارۀ فیلم‌های به فراموشی سپرده شدۀ تاریخ سینماست.

در این دوره مرور بر آثار کارگردانانی مثل مارکو فره‌ری، فرانک تاتل، استوارت هایسلر و یوزو کاواشیما برگزار می‌شود و با نمایش آثاری از پیشگامان زن سینمای شوروی سابق، کنراد وولف آلمانی، گوستا ورنر سوئدی و هنری فاندا، ستارۀ آمریکایی، از آن‌ها ستایش می‌شود.

امسال تعداد زیادی فیلم‌های مرمت شده نمایش داده می‌شوند، آثاری مثل "از نفس افتاده" (ژان لوک گدار)، "مرد فیل‌نما" (دیوید لینچ)، "استراتژی عنکبوت" (برناردو برتولوچی)، "ژنرال" (باستر کیتن) که همه توسط سینماتک بولونیا مرمت شده‌اند.

فستیوال "ایل چینما ریتراتو" که در سال‌های اخیر توجهی ویژه به ایران داشته است حالا قرار است نمایش افتتاحیۀ جهانی نسخۀ مرمت شدۀ "شطرنج باد" (۱۳۵۵)، محمدرضا اصلانی را برگزار کند.

شطرنج باد

داستان فیلم شطرنج باد در اوایل قرن خورشیدی در خانه‌ای اشرافی در تهران می‌گذرد. فیلم یکی از پرجزییات‌ترین و خلاقانه‌ترین آثار سینمای متفاوت ایران است و در زمان تنها نمایشش در جشنوارۀ فیلم تهران نظر ساتیا جیت رای که رییس هیأت داوران بود را جلب کرد. می توان شطرنج باد را یکی از نقاط اوج توانایی‌ها فنی سینمای ایران در آن مقطع تاریخی قلمداد کرد.

به جز استهلاک فیلم در آخر هر حلقه (که باعث ریختگی فیلم و پریدن نماها می‌شود) صحنه‌هایی دیده نشده در فیلم وجود دارد که در پیشبرد داستان موثرند و گمان می‌رود در زمان نمایش اول فیلم دیده نشده‌اند. در نسخه مرمت شده زیبایی بصری فیلم بهتر دیده می‌شود.

فیلم شطرنج باد اثری است که هم از فساد فراگیر دورۀ قاجاری می‌گوید و هم از شکاف‌های اجتماعی و ظهور طبقۀ متوسط در دورۀ پهلوی و در خلال این روایت به نوعی آینده ایران را هم پیش‌بینی می‌کند.

محمدرضا اصلانی، کارگردان کم‌کار سینمای ایران با سابقه مستندسازی، آن را ساخته است. فیلم توسط بهمن فرمان‌آرا تهیه شده است و یکی از چند فیلم مهم سینمای ایران است که او تحت لوای شرکت گسترش صنایع سینمای ایران تهیه کرد. از جمله بازیگران فیلم می توان به فخری خوروش و شهره آغداشلو و محمدعلی کشاورز و اکبر زنجانپور اشاره کرد. فیلمبرداری دیدنی فیلم، با الهام از نقاشی‌های دورۀ قاجار، کاری از هوشنگ بهارلو است و موسیقی فیلم کار مدرن دیگری از یکی از پرکارترین آهنگسازان زن سینمای ایران یعنی شیدا قرچه‌داغی است. شهره آغداشلو احساسش درباره دیدن مجدد این فیلم را به "دیدار با فرزندش بعد از ۴۵ سال" تشبیه کرده است.

برخلاف تصور رایج فیلم شطرنج باد هرگز مشمول سانسور نشد، اما واکنش اولیه مردم و متقدان به فیلم مأیوس‌کننده و سطحی بود و باعث شد فیلم هرگز رنگ پرده را نبیند. مثلاً در جلسه پرسش و پاسخ فیلم در جشنوارۀ فیلم تهران یک منتقد که متوجه جهش زمانی نمای آخر فیلم (یکی از زیباترین نماهای تاریخ سینمای ایران) نشده بود آن را به حساب نابلدی کارگردان گذاشت. نوآوری‌های فیلم و ریتم آرام‌اش برای حتی بینندۀ خاص آن موقع آشنا نبود. فیلم ظاهراً مشکلاتی لابراتوآری هم داشته است که در نمایش اول چند فیلم هنری دیگر در جشنواره تهران نیز پیش آمده بود.

کمک بنیاد جورج لوکاس برای مرمت فیلم

همۀ فیلم‌هایی که به شکل آنالوگ ساخته شده‌اند، روزی نیاز به مرمت پیدا می‌کنند. نوار سلولوید که فیلم روی آن ثبت می‌شود بسیار آسیب‌پذیر و حساس است و گذر زمان به آن صدمه‌های جدی می‌زند. نگهداری در شرایط نامناسب به این زوال تدریجی سرعت می‌بخشد. بستگی به شرایط فیلم، طول فیلم و فرمت آن دارد. مرمت فیلم‌های بلند می‌تواند بین چند سال تا یکی دو ماه به درازا بینجامد. مثلاً سینماتک بولونیا سال‌ها صرف مرمت فیلم هفت ساعتۀ صامت "چرخ" (ابل گانس، ۱۹۲۳) کرد.

هزینه مرمت یک فیلم بستگی به نوع فیلم دارد، اما در مجموع فرآیندی بسیار گران است. مرمت یک فیلم دوساعتۀ در وضعیت خوب چیزی بین ۵۰ تا ۱۰۰ هزار یورو هزینه برمی‌دارد. مسائلی مانند رنگ، نوع مصالح استفاده شده و ابعاد قاب فیلم می‌تواند این هزینه‌ها را بیش‌تر کند. هزینه‌های مرمت "شطرنج باد" توسط دو بنیاد فرهنگی تقبل شده که یکی از آن‌ها بنیاد جرج لوکاس است. سینماتک بولونیا و بنیاد فیلم اسکورسیزی، هر دو برای مرمت فیلم‌ها از منابع مالی خارجی استفاده می‌کنند.

برای مرمت یک فیلم اول تعمیر فیزیکی نسخه موجود انجام می‌شود. بعد آن را اسکن می‌کنند و کار مرمت را به صورت دیجیتالی روی صدا و تصویر فیلم انجام می‌دهند. همه چیز باید در طی این فرآیند مطابق با شکل نمایش اول فیلم و با نظارت کارگردان یا مدیر فیلمبرداری پیش برود. مرمت فیلم در حالت ایده‌آل باید روی نگاتیوی که تصاویر را در دوربین ثبت کرده و نگاتیو صدا انجام شود. در فقدان این عنصر کلیدی می‌شود به نسخه‌های نگاتیو فرعی یا نسخه‌های پوزیتیو فکر کرد. بعضی به غلط فکر می‌کنند مرمت فیلم یعنی نو نوار کردن آن. دست بردن به اصالت سینمایی و شکل اصلی یک فیلم در حین مرمت یک تخطی اخلاقی بخشش‌ناپذیر است.

از خشت و آئینه تا رگبار

لابراتوآر مرمت فیلم سینماتک بولونیا که به اسم ایماجینه ریترواتا شناخته می‌شود نه تنها به عنوان مهم‌ترین مرکز مرمت فیلم در جهان شناخته می‌شود (که خودش به سابقۀ درخشان ایتالیایی‌ها به هنر مرمت‌گری برمی‌گردد) بلکه بازوی مرمت فیلم بنیاد فیلم مارتین اسکورسیزی است، در نتیجه بیش‌تر فیلم‌های بنیاد در بولونیا مرمت می‌شوند. این لابراتوآر در پاریس و هنگ کنگ هم شعبه دارد. به خاطر شیوع کرونا، این بار بخشی از کارهای "شطرنج باد" در واحد پاریس انجام شده است.

سینماتک بولونیا علاوه بر شطرنج باد، مجموعه آثار ابراهیم گلستان (در همکاری با اکران نوآر)، "رگبار" بهرام بیضایی (در همکاری با بنیاد فیلم) و فیلم‌های دورۀ کانون عباس کیارستمی (برای شرکت MK۲) را هم مرمت کرده و به جز این در طی فستیوال سالانه‌اش فیلم‌های ایرانی دیگری مثل فیلم‌های ساموئل خاچیکیان را نمایش داده است. امسال فستیوال "ایل چینما ریتراتو" سه اثر کوتاه کیارستمی شامل "همشهری" را هم نمایش می‌دهد.

بیشتر بخوانید:

پروژه‌ای هم با نام "گلستان" در سینماتک بولونیا (در همکاری با اکران نوآر در فرانسه) در جریان است برای جمع‌آوری و مرمت کلیۀ آثار سینمایی ابراهیم گلستان و نمایش جهانی آن‌ها. تا کنون فیلم‌های "خشت و آینه"، "تپه‌های مارلیک" و "خانه سیاه است" (فروغ فرخ‌زاد) با نظارت ابراهیم گلستان مرمت شده‌ و در فستیوال فیلم ونیز به نمایش درآمده‌اند. فیلم‌های دیگر گلستان نیز قرار است به همین ترتیب مرمت شوند. "خشت و آینه" برای اولین بار در نسخۀ اصل و موردنظر کارگردان از روی نگاتیو دوربین مرمت و تمام صحنه‌های مفقود در نسخه‌های دیگر بعد از بیش از نیم قرن به فیلم بازگردانده شد.

مارتین اسکورسیزی و میراث سینمایی جهان

"بنیاد فیلم" نهادی است غیرانتفاعی که در سال ۱۹۹۰ به همت مارتین اسکورسیزی و برای حفظ و مرمت میراث سینمایی راه افتاد و حمایت از مرمت "شطرنج باد" در کنار "آکاتونه"، ساختۀ پیر پائولو پازولینی، به بخشی از برنامه‌های جشن گرفتن تولد سی سالگی این بنیاد برمی‌گردد. بنیاد برنامه‌ای مستمر دارد به نام "پروژۀ سینمای جهان" که آثاری از کشورهای فاقد منابع لازم برای مرمت فیلم و یا فیلم‌های قربانی بدفهمی و تنگ‌نظری‌های سیاسی و فرهنگی را مرمت و احیا می‌کند که شامل فیلم‌هایی از آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی می‌شود.

این بنیاد آثاری که نمونه‌ای اعلا از هنر فیلم باشند و زبان سینما را بسط داده باشند؛ آثاری که اهمیت فرهنگی، تاریخی و هنری ویژه‌ای داشته باشند. مشاوران ویژۀ بنیاد کمک می‌کنند تا از بین صدها فیلم متقاضی یا نیازمند مرمت، سالانه چند اثر انتخاب شوند. سینماتک بولونیا به عنوان همکار بنیاد فیلم، به طور مستقل آثاری را معرفی و پیشتیبانی می‌کند.

آماده شدن شطرنج باد برای حضور در فستیوال کن

"شطرنج باد" در انتخاب‌های رسمی بخش کلاسیک کن ۲۰۲۰ حضور دارد، اما چون جشنواره کن امسال به طور فیزیکی برگزار نشد، به جایش این فیلم در ماه اکتبر در فستیوال فیلم لومیر در لیون که مدیر آن همان مدیرهنری کن، یعنی تیری فرمو، است نمایش داده خواهد شد. با این وجود نمایش جهانی اول فیلم در بولونیا خواهد بود.

مرمت این فیلم بخشی از یک پروژۀ غیرتجاری است که هدفش نمایش شاهکارهای سینمای در شکل ایده‌آل در سرتاسر جهان است، بنابراین بعد از این فیلم که به چند زبان عمده زیرنویس شده، در فستیوال‌های مختلف نمایش داده خواهد شد و سینماتک بولونیا و بنیاد فیلم، مسئول پخش آن در سطح جهانی خواهند بود. خیلی از مرمت‌های سینماتک بولونیا توسط کمپانی کرایتریون در نیویورک به صورت دی‌وی‌دی و بلوری منتشر می‌شوند. در همین راستا ماه آینده فیلم "رگبار" به صورت بلوری منتشر خواهد شد.