آیا قرارداد همکاری ۲۵ ساله ایران و چین تحقق خواهد یافت؟

پیش‌نویس سند همکاری راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین در داخل و خارج ایران بحث‌های گسترده‌ای را در مطبوعات و شبکه‌های اجتماعی دامن زده است. این در حالی است که چین در این باره تقریبا سکوت کامل اختیار کرده است. اینکه در پشت پرده دارد چه می‌گذرد اطلاعی در دست نیست اما محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، روز اول مرداد ماه گفت: "ما بسیار به توافق نزدیک هستیم".

به طور مختصر به نظر می‌رسد که موضع ایران روشن است. ایران بر اثر تحریم‌های آمریکا با مشکلات جدی روبرو شده و در عین حال حکومت ایران برای مقابله با آمریکا و مطرح شدن به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، به دنبال یک شریک قدرتمند می‌گردد. چین آن شریک قدرتمند و ثروتمندی است که هم نیاز به وارد کردن انرژی دارد، هم سرمایه عظیمی دارد (بیش از ۳ هزار میلیارد دلار ذخیره ارزی) و هم در زمینه فن‌آوری و تاسیسات زیر بنائی از امکانات بالائی برخوردار است. مهمتر از همه اینکه، شاید از دید حکومت ایران، چین قدرتی است که می‌تواند در برابر فشارهای آمریکا ایستادگی کند.

نگاه احتمالی چین به این سند چیست؟

چین در این باره تقریبا سکوت کامل اختیار کرده است، و به همین دلیل به سختی می‌توان موضع مشخص چین در این خصوص را با توجه به اظهارات رسمی بیان کرد. به همین دلیل شاید نگاهی به تحولات تاریخی این کشور بتواند به موضع احتمالی جین در خصوص این سند و یا سندهای مشابه، دست بافت.

چین تقریبا تا اواسط قرن نوزده میلادی، تحت حاکمیت امپراطوری چینگ یکی از قدرت‌های جهان به شمار می‌رفت. از این تاریخ افول چین آغاز شد. نزاع و کشمکش‌های داخلی، همه‌جا‌گیر شدن تریاک، دو جنگ با قدرت‌های غربی که به جنگ تریاک معروفند، دو جنگ با ژاپن، به همراه افزایش جمعیت و گرسنگی و قحطی و فقر، کشور را به زانو در آورد.

با انقلاب کمونیستی در سال ۱۹۴۹ فصل تازه‌ای در تاریخ چین گشوده شد. روابط چین با آمریکا در دوران حکومت مائو تسه‌تونگ، رهبر انقلاب چین، پرتنش و خصم آلود، توام با لفاظی هر روزه از سوی دو طرف بود. تا آنکه در سال ۱۹۷۲ با دیدار ریچارد نیکسون رئیس جمهور وقت آمریکا از پکن، دوران عادی سازی روابط بین دو کشور کلید خورد. با مرگ مائو، دنگ شیائوپینگ معمار ریز اندام چین نوین، رهبری کشور یک میلیارد نفری را در سال ۱۹۷۷ بر عهده گرفت. یک سال بعد چین با اعلام سیاست "درهای باز" از سیاست‌های خشن مائو، از جمله انقلاب فرهنگی که منجر به مرگ صدها هزار نفر شد فاصله گرفت، ورود سرمایه خارجی آزاد شد، اقتصاد بازار آزاد رایج گشت و درهای کشور بر روی تجارت و رفت و آمد با دنیا گشوده شد. چین در صحنه بین‌المللی سیاست آشتی‌جویانه با دنیا را در پیش گرفت و بجای تمرکز بر سیاست‌های پرخاشگرانه و نظامی‌گری، به موازنه قدرت از طریق تقویت قدرت داخلی متمرکز شد.

سیاست های شیائوپینگ، از سال ۲۰۱۳و با به قدرت رسیدن آقای شین جین‌پینگ نیز ادامه پیدا کرد. اما در سال ۲۰۲۰ رفته رفته سیاست‌های چین تهاجمی شد. با شروع جنگ اقتصادی با آمریکا و درگیری بر سر منشاء شیوع کرونا، چین عملا از سیاست صبر و مدارای پیشین فاصله گرفت.

در سال ۱۹۹۷ هنگ‌کنگ بعد از ۱۵۶ سال بار دیگر تحت حاکمیت چین قرار گرفت. هنگام انتقال هنگ‌کنگ از حاکمیت بریتانیا به چین، قرار بود تا ۵۰ سال هنگ‌کنگ از "میزان بالائی از خودمختاری" برخوردار باشد. اما با تصویب قانون امنیت ملی در ژوئن ۲۰۲۰ در کنگره ملی خلق چین، دولت چین اجازه پیدا کرد که با ساکنان هنگ‌کنگ به بهانه براندازی، تلاش برای جدایی طلبی و همکاری با بیگانه و دول خارجی برخورد امنیتی کند. هنگ‌کنگ به عنوان یک کلان شهر آزاد، نقش عمده‌ای در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، انتقال تکنولوژی از طریق شرکت‌های چند ملیتی و باز کردن درهای تازه بر روی تجارت جهان با چین داشته است.

در واکنش، دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا، با امضاء یک دستور اجرائی به تمامی امتیازات ویژه تجارت با هنگ‌کنگ خاتمه داد. چین آمریکا را به دخالت در امور داخلی خود متهم کرده و به آن کشور در مورد یک "واکنش قوی" هشدار داد.

چین در صحنه دیگری موضع تهاجمی خود را در ارتباط با اختلافات مرزی با هند در ارتفاعات هیمالیا بدون واهمه به معرض نمایش گذاشت.

اما آنچه که نظر تحلیلگران را در ارتباط با تغییر موضع چین به یک موضع تهاجمی در صحنه بین‌المللی جلب کرده فعال شدن نیروی نظامی چین در حوزه دریای جنوبی چین است. حوزه‌ای عظیم که بیش از ۳ هزار میلیارد دلار در سال تجارت دریائی از آن عبور می‌کند، ۴۰ درصد تجارت گاز طبیعی مایع شده جهان از این ناحیه عبور می‌کند و تخمین زده می‌شود که ۱۱ میلیارد بشکه نفت و ۱۹۰ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی در دل این آبها جای گرفته است.

اما برای چین با جمعیت ۱.۴ میلیارد نفری غذا هم مسئله عمده‌ای است.

با بیش از ۳ هزار نوع ماهی، ۱۲ درصد کل ماهی صید شده دنیا (آمار سال ۲۰۱۵) از این محدوده به دست می آید که غذای مورد نیاز صدها میلیون نفر است. چین در این ادعای دریائی با کشورهای اندونزی، مالزی، فیلیپین، تایوان و ویتنام درگیر است.

وضعیت در دریای جنوبی چین رو به بحرانی شدن گذاشته است. آمریکا برای اولین بار بعد از سال ها، دو گروه ضربت، به رهبری دو ناو هواپیمابر نیمیتس و رونالد ریگان را به دریای جنوبی چین فرستاده و دست به چندین مانور نظامی زده است. با حضوری "غیرمعمول"، با وجود ناو هواپیمابر تئودور روزولت، هم اکنون سه ناو از ۱۱ ناو اتمی آمریکا در این منطقه به سر می‌برند.

درگیری کلامی و سیاسی بین دو قدرت بالا گرفته است. چین در مورد فعالیت نظامی آمریکا در منطقه هشدار داده است و آمریکا تمام ادعاهای چین را غیر قانونی خوانده و به متحدینش گفته است که از منافع آنان دفاع خواهد کرد.

به نظر می‌رسد که چین از تضعیف موقعیت بین‌المللی آمریکا بر اثر بحران کرونا و عدم موفقیت آمریکا در مهار این پاندمی و همه‌گیری، سیاست های یکجانبه گرایانه ترامپ از جمله خروج از سازمان بهداشت جهانی در بحبوحه شیوع کرونا، نزاع قدرت در داخل آمریکا با نزدیک شدن انتخابات، ضعف اقتصادی حاصل از شیوع کرونا به علاوه بروز امواج بیکاری و نارضائی عمومی که در تظاهرات وسیع اخیر در آمریکا مشاهده شد، موقعیت را برای پر کردن جایگاه آمریکا در صحنه بین‌المللی مناسب دیده است.

دولت ترامپ با تشدید بیش از پیش برخوردهایش با چین، و در برخی از موارد بی سابقه، مانند آغاز جنگ سفارتخانه ها و اعزام نیروی فدرال به داخل کنسولگری چین در هوستون، ظاهرا از وضعیت به وجود آمده نگران است. ماه گذشته رابرت اوبراین، مشاور امنیت ملی آمریکا در یک سخنرانی گفت که چین به رهبری آقای شی جین پینگ از موقعیت بوجود آمده بر اثر "بحران کرونا" سوء استفاده کرده و می خواهد "جای ایالات متحده را به عنوان قدرت برتر جهان بگیرد". در اظهار نظری که شاید از دهه هشتاد شبیه آن از هیچ سیاستمدار آمریکائی شنیده نشده باشد، روز ۲ مرداد، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا علنا از تغییر نظام سیاسی چین سخن رانده و گفت: "اگر جهان آزاد چین کمونیستی را تغییر ندهد، چین ما را تغییر خواهد داد".

امضاء قرارداد همکاری استراتژیک ۲۵ ساله چین با ایران را می توان در چارچوب این نگرش "جدید" چین دید. چرا جدید؟ فراموش نکنیم که پس از اعمال تحریم‌های یک جانبه آمریکا توسط ترامپ، خودروسازان چینی از ایران خارج شدند. ۱۴ مهر ۱۳۹۸ ایران رسما اعلام کرد شرکت ملی نفت چین (سی‌ان‌پی‌سی) از طرح توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی کناره‌گیری کرده است. پیش‌تر شرکت چینی اعلام کرده بود به دلیل تحریم‌ها از سرمایه‌گذاری در پارس جنوبی منصرف شده است.

هر چند که جزئیات پیش‌نویس سند همکاری ایران و چین هنوز اعلام نشده، اما گزارش‌های بسیاری منتشر شده حاکی از اینکه حجم کلی توافق در حدود ۴۰۰ میلیارد دلار است. اگر چنین قراردادی "امضاء و عملیاتی" شود و این حجم از توافق صحیح باشد چند مسئله حائز توجه است. اول اینکه، چین علیرغم مجازات یکی از شرکت‌هایش توسط دولت ترامپ بخاطر معامله نفت با ایران، تصمیم گرفته با وجود عواقب احتمالی، تحریم‌های آمریکا را ندیده بگیرد. دوم اینکه، یک قرارداد ۲۵ ساله و کمک به حکومتی که یکی از خصمانه‌ترین روابط را با آمریکا دارد، شباهتی به درگیری‌های مقطعی ندارد. این شاید بزرگترین چالش در برابر قدرت آمریکا در سطح بین‌المللی توسط چین، از بعد از جنگ ویتنام در سال ۱۹۷۵ به شمار می‌رود. یک احتمال هم این است که اصولا تمامی ماجرا یک بازی سیاسی بیش نیست. به این عبارت که چین می‌خواهد با بازی با کارت ایران، آمریکا را قانع کند که در مورد هنگ‌کنگ و دریای چین جنوبی، دست از سر چین بردارد.

سئوال بزرگ: آیا چین دست به چنین کاری خواهد زد؟

پاسخ به این سئوال بر می گردد به اینکه منازعه چین و آمریکا در تصویر بزرگتر به کجا خواهد رسید. به عبارت دیگر موضوع ایران و بستن قرارداد، بخشی از درگیری چین و آمریکا را در مقیاس بزرگ تشکیل خواهد داد. اگر شرایط به سمتی برود که چین تصمیم بگیرد که با آمریکا در سطح یک قدرت جهانی رقیب برخورد کند، آنوقت قرارداد با ایران، عملی است و بخشی از یک چالش استراتژیک در مقابله با آمریکا به شمار می رود. طبیعی است که هزینه چنین توافقی با ایران در دل هزینه کلی خواهد بود که چین در چارچوب استراتژی جدید خود خواهد پرداخت.

اما برخی از تحلیلگران چینی هدف برخوردهای اخیر دولت آمریکا با چین را نجات دادن ترامپ از شکست در انتخابات می بینند که تقریبا در تمام نظرسنجی ها از رقیب دموکراتش جو بایدن عقب است. از نظر آنان او می خواهد با ایجاد درگیری با چین، افکار عمومی را از شکستش در مهار کرونا و اوضاع بد اقتصادی و اجتماعی منحرف کند. با این تحلیل بعید است چینی ها تا انتخابات آمریکا قراردادی با ایران امضاء کنند و صبر خواهند کرد ببینند نتایج انتخابات چه خواهد شد و روند روابط با آمریکا به کدام سو خواهد رفت.

بیشتر بخوانید: